کودک قرن حاضر مانند دیگر مولفه‌های جهان امروز، نسبت به همنوعان خود در دهه‌های گذشته تغییرات بنیادینی کرده است. دیگر نمی‌توان صرفا از طریق آموزه‌ها، فرهنگ و شرایط حاکم بر نسل‌های قبلی، کودکان و نوجوانان امروز را تربیت کرد، آموزش داد و فکری برای اوقات فراغت آن‌ها کرد. این‌روزها اوقات فراغت و مغز و روان کودکان و نوجوانان از تکنولوژی و داده‌های مدرن بیش از هر چیز دیگری تاثیر می‌پذیرد.
این بدین معنی نیست که راه و روش و امکانات گذشته را دیگر باید فراموش کرد چون کارایی ندارند، بل‌که باید از کلیه‌ی امور، چه قدیمی و چه مدرن، برای تحت‌تاثیر قرار دادن کودکان درمسیر درست استفاده کرد. قرن حاضر، قرن تکنولوژی است. وفور امکانات الکترونیکی و انقلاب رسانه‌های دیجیتالی. این‌روزها اغلب مردم گوشی هوشمند دارند، تلویزیون‌های مدرن و تبلت و مینی‌تبلت‌های کار راه‌انداز، هم وسیله‌ی گوش سپردن به موسیقی هستند و هم خواندن کتاب و هم دیدن فیلم و البته اتصال به دنیای هزاررنگ اینترنت.
لابد این صحنه برای شما هم آشنا است: کودکان و نوجوانانی که بهتر از پدر و مادر خود کار با وسایل الکترونیکی را بلد هستند. و البته این صحنه هم حتما برای شما غریبه نیست: بچه‌هایی که حاضر به دل کندن از این وسایل نیستند. این‌ها همه به معنی این است که ما با دنیایی خوش آب و رنگ و جذاب روبه‌رو هستیم که کمک‌های بسیاری نیز به ما می‌کند. ما را آموزش می‌دهد، مشغول‌مان می‌کند که حوصله‌مان سر نرود، گاهی برای ما دوست پیدا می‌کند و هر سوال‌مان را نیز پاسخ می‌دهد، اما فقط همین نکات مثبت؟ آیا رسانه‌های دیجیتال به‌خصوص وقتی در اختیار فرزندان ما قرار می‌گیرند، ممکن نیست مشکل‌زا شوند؟ آیا فرهنگ استفاده از تکنولوژی روز نباید بومی شود؟ این‌ها همه مسایلی هستند که باید در جای خود به آن پرداخته شود.
اگر از اسباب‌بازی‌های هوشمند و مدرن بگذریم، محصولاتی همچون گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها وسایلی هستند که به کار کودکان و نوجوانان می‌آیند تا از طریق آن‌ها بتوانند از نرم‌افزارها، اپلیکیشن‌ها و کتاب‌های دیجیتالی استفاده کنند؛ دنیای محصولات دیجیتال.
کتاب‌های گویا
شاید اولین نوع کتاب‌های غیرکاغذی به نسل کتاب‌های گویا (Audio Book) یا کتاب صوتی برمی‌گردد که در آن، متن کتاب توسط یک یا چند گوینده خوانده می‌شود و به‌صورت فایل صوتی درمی‌آید و یا گاهی اوقات به‌صورت نمایش‌نامه، بازی می‌شود. کتاب گویا ممکن است با موسیقی یا افکت‌های صدایی همراه باشد. گاهی اوقات نویسنده با صدای خودش کتاب را می‌خواند و گاهی گویندگان حرفه‌ای این کار را انجام می‌دهند.
تاریخچه‌ی تولید این کتاب‌ها در جهان به سال 1931 میلادی می‌رسد. زمانی‌که در ایالات متحده‌ی آمریکا اولین‌بار این نوع کتاب‌ها برای نابینایان تحت پروژه‌ای به نام «پروژه‌ی کتاب برای افراد نابینا» مطرح شد و اولین کتاب گویا حدود 82 سال پیش در سال 1932 میلادی تولید شد. هم‌اکنون کتاب‌های گویا پدیده‌ای شناخته شده در کشورهای توسعه‌یافته هستند که در موضوعات مختلفی منتشر می‌شوند.
کتاب‌های گویا به اشکال مختلف قابل استفاده هستند و مسلما در گوشی‌های هوشمند کاربرد زیادی دارند. محبوبیت پخش‌کننده‌های صوتی همراه مانند آی‌پاد، استفاده از کتاب‌های صوتی را میان مردم رایج‌تر کرده است.
کتاب‌های الکترونیکی دیجیتال
در سال‌های اخیر، رواج استفاده از کامپیوتر موجب شده است کتاب‌های گویا و الکترونیکی برای خود طلب جا و مقام بزرگی در بازار و صنعت تولید کتاب کنند. پیدایش کتاب‌های الکترونیکی به سال 1971 بازمی‌گردد. اما نخستین کتاب الکترونیکی دیجیتال به شکل و شمایلی که ما می‌شناسیم به نام Nuvomedia’s Rocket در سال 1999 منتشر شد.
اخیرا تلاش‌های بسیار زیادی برای تبدیل کتاب‌های عادی به کتاب‌های الکترونیکی صورت گرفته‌است. این تلاش‌ها در جنبشی به نام پروژه‌ی گوتنبرگ (Project Gutenberg) در حال اجراست. پروژه‌ای که در اصل یک کوشش داوطلبانه برای دیجیتالی کردن و بایگانی کارهای فرهنگی برای تشویق تولید و پخش کتاب‌های دیجیتالی است. همچنین برای آسانسازی کاربرد کتاب‌های الکترونیکی، تجهیزات دیجیتالی ویژهای به نام کتاب‌خوان الکترونیکی (Elctronic Book Reader) به بازار معرفی شده است. این تجهیزات در حقیقت، رایانه‌های کوچکی هستند که توانایی ذخیره‌سازی و بازیابی شمار زیادی کتاب الکترونیکی را دارند. ما در کتاب‌های الکترونیکی با مطالبی یک‌پارچه روبه‌رو هستیم که به آسانی قابل انتقال هستند و از کاربرد متنوعی نیز برخوردار هستند. همچنین این کتاب‌ها از امکانات چندرسانه‌ای هم پشتیبانی می‌کنند.
کتاب الکترونیک یا ئی‌بوک (E-book) صرفا نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بل‌که می‌توانند علاوه بر متن و تصویر، فیلم، صدا و پویانمایی را نیز شامل شوند. شاید به خاطر همین است که می‌توان گفت کودکان استقبال خوبی از این کتاب‌ها دارند. چون اگر کتاب متناسب با سن و سال آن‌ها تهیه شده باشد، می‌تواند از امکانات دیجیتالی جذابی بهره ببرد که کودک را بیش از پیش به خواندن آن راغب کند.
با این‌همه بسیاری معتقدند خواندن کتاب کاغذی لذت‌بخش‌تر است. اما به جهان مدرن و پیشرفت دیجیتالی می‌توان فرمان ایست داد؟ در خبرها آمده است که سایت آمازون عنوان کرده نویسندگان کتاب کودک را تشویق خواهد کرد تا کتاب‌هایشان را با اپلیکیشن کتاب‌سازی که عرضه می‌کند، به طور مستقیم روی آمازون عرضه کنند. این یعنی این‌که جهان نیاز به تولید کتاب‌های الکترونیکی را درک کرده است. به خصوص برای کودکان که قرار است با پرورش سلیقه و ذائقه‌ی ایشان، روند تولیدات سال‌های آینده را نیز تعیین و مشخص کرد. و در این‌جا این سوال پیش می‌آید که این روند در ایران به چه صورت طی شده است؟
کتاب الکترونیک در ایران
کتاب گویا نخستین‌بار و در پاسخ به نیاز نابینایان در ایران و به سال 1929 میلادی توسط دکتر جواد شوکولاتخور که خود نابینا بود ارایه شد، ولی به سرعت و به دلیل جذابیت مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت و در حال حاضر نیز بازار نسبتا مناسبی میان کتاب‌خوان‌ها دارد.
برخی ناشران خصوصی در سال‌های اخیر، برای رده‌های سنی بزرگ‌سال و بعدها برای کودکان، خصوصا در قالب شعر و داستان‌های منظوم، تلاش‌هایی کرده‌اند.
«کتاب‌خانه ملی کودکان و نوجوانان ایران» نیز یک کتاب‌خانه‌ی مجازی است که با مدیریت مصطفی رحماندوست اداره می‌شود و برخی نویسندگان نام‌آشنا مانند هوشنگ مرادی کرمانی در این کتاب‌خانه اثرهای خود را در اختیار امور قرار داده‌اند. این‌ها قدم‌هایی است که در ایران برداشته شده است. هرچند مخالفانی در جمع نویسندگان و ناشران داخلی دارد. گروهی که ترجیح می‌دهند صرفا پایبند صنعت چاپ کتاب به صورت کاغذی و قدیمی باشند.
کانون پرورشی فکری کودکان نیز به عنوان نهادی کودک‌محور سعی کرده است این نیاز مدرن و به‌روز کودکان ایرانی را درک کرده و در راه تامین آن پیش رود. تولید نسخه‌هایی چند از کتاب‌های الکترونیکی شاعد این ادعا هستند.
بایدها و نبایدهای کودک دنیای مدرن
در زمینه‌ی تولید کتاب الکترونیک، باید دقت کنیم مدل زندگی و تربیت کودک امروزی با کودکان دیروز متفاوت است. کودک دیروز با اسباب‌بازی‌ها و وسایل کمک آموزشی محدودی روبه‌رو بود که البته والدین نیز کار با آن‌ها را به خوبی بلد بودند. اسباب‌بازی‌ها و محصولاتی که معمولا استفاده از آن‌ها قابلیت خاصی نمی‌طلبید. اما امروزه کودکان با تبلت، گوشی‌های هوشمند و دنیای رنگارنگ اینترنت روبه‌رو هستند. کودک دنیای مدرن کم‌کم دارد به دوره‌ای می‌رسد که گاهی مجبور است آموزش‌های خود را از طریق دیجیتال دریافت کند و دور نیست زمانی که بخشی از توانایی سواد او منوط می‌شود به میزان آمادگی و مهارت وی در استفاده از این تکنولوژی‌ها. بنابراین راهی نیست غیر از این‌که سلایق کودکان در این امر را مورد توجه قرار دهیم. ما باید تکنولوژی جدید را درک کرده و بفهمیم. باید متوجه امکاناتی که در اختیار ما می‌گذارد و تغییراتی که در زندگی ما موجب می‌شود باشیم و بعد اقدام به تولید محصولاتی در این زمینه کنیم. محصولاتی که کودک با آن احساس یگانگی کند. برای او استفاده از آن جذاب باشد و بتواند ارتباطی را که مدنظر ماست، با آن بگیرد.
می‌گویند برای درک دنیای کودک، باید همسن و همپای او شد. باید زبان و دنیای او را فهمید. اگر قرار است ما محصولاتی دیجیتالی برای کودکان تولید کنیم باید نگاه، هدف و طریقه‌ی استفاده خودمان از این دنیا را فراموش کرده و به دور بیاندازیم. باید ببینیم یک کودک چه انتظاری دارد و می‌تواند چه‌طور بهره‌ای از دنیای دیجیتال ببرد.
متخصصان امر معتقدند امروزه وسایل دیجیتالی بخش پررنگی از زندگی کودکان را تشکیل می‌دهند. کودکان می‌توانند از طریق این محصولات در دنیای رنگ و صدا و فیلم غرق شوند و هر کدام‌شان داستان و بازی منحصربه‌فرد خود را داشته باشند. محصولات دیجیتالی دیگر شبیه کتاب‌های کاغذی نیستند که کلمات و تصاویری بر روی آن‌ها چاپ شده باشد و تنها تعامل کودک با آن‌ها می‌تواند خواندن و دیدن صرف باشد. دریافتی که شاید به اقتضای زمان برای کودکان دهه‌های گذشته به اندازه کافی جذاب و مناسب به نظر می‌آمد اما کودک قرن بیست‌ویکم دوست دارد اعمال نظر کند، تغییر دهد و جهان را نه فقط در تصوراتش و یا بر روی کاغذ –شبیه کودکان دوره‌های گذشته- که در فضایی متفاوت و مدرن و با قابلیت فراوان، آن‌طور که دوست دارد بنویسد و ترسیم کند و بخواند. او یک ارتباط دوطرفه می‌خواهد، که خود نیز در آن فعال و اثرگزار به چشم بیاید.
بنابراین شاید کتاب‌های الکترونیکی یکی از گزینه‌های مناسب برای پوشش دادن این نیازها باشند. محصولاتی که قوه‌ی خلاقیت کودک را تقویت می‌کنند، و او را در مسیر داستان سهیم می‌کنند و با رنگ‌ها و صداها توجه را به خود جلب می‌کند.
بچه‌ها مواظب باشید
استفاده از موبایل، تبلت و اینترنت در کنار مزایایی که دارد، خالی از خطر و آسیب نیز نیست. خطر در کمین کودکانی است که محو نقش فریبنده‌ی امکانات الکترونیکی هستند بدون آن‌که در زمینه‌ی استفاده از این امکانات به خوبی آموزش دیده باشند و از بزرگ‌ترهای خود راهنمایی گرفته باشند. اپلیکیشن‌هایی در اختیار کودکان قرار می‌گیرد که می‌توانند به دیگر مشترکان شبکه‌های اجتماعی اطلاعاتی از ایشان بدهد. اطلاعاتی از قبیل محل زندگی، عکس‌ها یا متن‌هایی در ارتباط با زندگی روزمره و مسایلی از این دست. همچنین استفاده از تکنولوژی بر بستر اینترنت، بدون کنترل خانواده این موقعیت را برای کودکان به وجود می‌آورد که در معرض آشنایی با غریبه‌ها باشند. آن هم غریبه‌هایی که گاهی می‌توانند خطرناک عمل کنند. این خطرات فقط در زمره‌ی آسیب‌های خیلی شناخته‌شده‌ی اجتماعی نیستند، بل‌که گاهی مراوده و معاشرت کودک با فردی که از گروه سنی او نیست می‌تواند پیامدهای ناگواری برای وی به همراه داشته باشد. بنابراین والدین و مربیان کودکان باید ضمن مراقبت مداوم از نحوه‌ی استفاده او از امکانات دنیای دیجیتال، با او در زمینه‌ی خطرات احتمالی گفت‌وگو کنند و بدون این‌که به او استرس، اضطراب و وحشت تحمیل کنند او را از پیامدهای نامناسبی که ممکن است موجب دردسر شوند، آگاه سازد.
همچنین قرار گرفتن بیش از اندازه در معرض وسایل الکترونیکی منجر به افزایش اختلالات جسمی، روانی و رفتاری در کودکان می‌شود؛ دکتر کریگ پیرس (مدیر موسسه‌ی مشاوره‌ی خانواده و نویسنده‌ی کتاب Parenting Without Distraction) می‌گوید: «محققین دریافته‌اند که رابطه‌ی مستقیمی بین مقدار زمانی که کودکان با وسایل الکترونیکی می‌گذرانند و میزان سلامتی و پیشرفت آن‌ها وجود دارد. در واقع قرار گرفتن بیش از اندازه در معرض وسایل الکترونیکی به افزایش اختلالات جسمی، روانی و رفتاری کمک می‌کند، روان‌شناسان و محققین به تازگی شروع به تشخیص و درک این مساله کرده‌اند.»
برای حل این مسایل بهتر است آرام‌آرام شروع به محدود کردن کودک در استفاده از تکنولوژی کنید و درعوض عادت‌های صحیح را به آن‌ها آموزش دهید. استفاده از این ابزار را از گروه عادات روزانه‌ی او خارج کرده و تبدیل به جایزه و امتیازی کنید که به وقت انجام کار خوب و صحیح دریافت می‌کند.
یک راه دیگر برای این‌که کودک‌تان کم‌تر در معرض آسیب باشد این است که والدین نیز پابه‌پای او نسبت به تکنولوژی روز آگاهی داشته باشند. کار با وسایل الکترونیکی را بلد باشند و خوب و بد آن را بدانند. همچنین والدین باید سعی کنند بدون آن‌که نقش پلیس را بازی کنند در شبکه‌های اجتماعی فرزندشان را دنبال کرده و به اصطلاح جزو لیست دوستان او باشند. بدین ترتیب در جریان علاقه‌مندی‌های او قرار خواهند گرفت و معاشرین او را نیز خواهند شناخت.
اختصاص فضایی مشخص در خانه برای کار با وسایل الکترونیکی از دیگر تصمیمات صحیحی است که والدین می‌توانند اتخاذ کنند تا بدین ترتیب همه‌ی امور زیرنظر آن‌ها صورت پذیرد و رخ دهد. و در انتها این‌که بهترین الگو در تمامی موارد برای کودکان، والدین آن‌ها هستند. بنابراین سعی کنید والدین خوب و قابل اعتمادی باشید.
گزارش از مریم منوچهری منتشر شده در ویژه‌نامه هفته‌ی ملی کودک
