رنگ و بوی تاریخ در تار و پود عروسک‌ها

امسال یکی از پربازدیدترین بخش‌های جشنواره‌ی ملی اسباب‌بازی، «نمایشگاه عروسک‌های بومی، آیینی، نمایشی» است که برای اولین بار در مرکز آفرینش‌های فرهنگی و هنری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

این نمایشگاه، حاصل تلاش چندین ساله مربیان و پژوهش‌گران کانون در زمینه‌ی تحقیق روی فرهنگ شفاهی و گردآوری عروسک‌های بومی و آیینی استان‌های مختلف کشور است. هر یک از استان‌ها و نواحی، متناسب با فرهنگ و آیین خود در زمینه‌های مختلف دارای نمودهایی از فرهنگ شفاهی و عناصری هستند که سینه‌به‌سینه و نسل به نسل منتقل شده‌اند. این بخش از سرمایه‌ی فرهنگی هر سرزمین را «میراث فرهنگی ناملموس» می‌نامند.
در «نمایشگاه عروسک‌های بومی، آیینی، نمایشی» با هدف حفظ این بخش از میراث فرهنگی نزدیک به 216 مدل از عروسک‌های 28 استان مختلف جمع‌آوری، بازسازی و به نمایش گذاشته شده‌اند. طبقه‌بندی این عروسک‌ها که هریک پیشینه‌ی تاریخی ارزشمندی دارند، در دو سطح صورت گرفته است؛ یک سطح از طبقه‌بندی بر اساس منطقه ‌جغرافیایی و به تفکیک هر استان بوده و سطح دیگر، طبقه‌بندی موضوعی است.
بر همین اساس عروسک‌های حاضر در این نمایشگاه از لحاظ موضوعی به سه دسته بومی و آیینی و نمایشی تقسیم و در نگارخانه چیده شده‌اند. گروهی از این عروسک‌ها با ‍داشتن پیشینه‌ای از یک داستان یا افسانه‌ی قدیمی جنبه‌ی بومی داشته و به این ترتیت به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی هر ناحیه محسوب می‌شوند. گروه دیگر، عروسک‌های آیینی هستند مثل عروسک‌های طلب باران و عروسک‌هایی که مثل عروسک «تکم»، نوید بهار را می‌دهند.
در همین حال عروسک‌های طلب باران در هر ناحیه و در زمان خشکسالی طی مراسم خاصی ساخته می‌شدند و مردم این عروسک‌ها را در دست می‌گرفتند و با چرخیدن در میان شهر یا روستا به جمع‌آوری هدیه می‌پرداختند یا مراسم خاصی مثل خوردن خوراکی‌های خاص را در این آیین اجرا می‌کردند. در همین حین شعر طلب باران را می‌خواندند که نوعی حالت نیایش و درخواست باران از خداوند را داشت.
بر اساس این گزارش گروه دیگر از آثار نمایشگاه، عروسک‌های نمایشی هستند. شامل عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی که در شب برای اجرا استفاده می‌شدند و عروسک‌های دستکشی جی‌جی‌ بی‌جی که مخصوص نمایش‌هایی در طول روز بوده‌اند.
مریم صفری، کارشناس موزه‌ی کودک کانون، ضمن اشاره به استقبال خوب همه‌ی گروه‌های سنی از این نمایشگاه، گفت: «این نمایشگاه مقدمه‌ای است برای موزه‌ای شدن عروسک‌های بومی، آیینی و نمایشی سرزمین‌مان. تا به این وسیله حفظ و نگهداری از فرهنگ شفاهی ایران به بهترین شکل میسر شود.»
از میان عروسک‌های حاضر در این گالری، تاکنون دو عروسک «مبارک» و «تکم» به تولید انبوه رسیده‌ و برای علاقه‌مندان قابل‌تهیه هستند.
در همین حال بخشی از عروسک‌های بومی، آیینی و نمایشی مناطق مختلف ایران در محیط بیرونی جشنواره و در میان نرده‌های ساختمان کانون به نمایش گذاشته شده تا نگاه‌ عابران نیز میزبان میراث فرهنگی سرزمین‌مان باشد.
کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با دارابودن 914 مرکز فرهنگی‌هنری در سراسر کشور چند سال پیش از مربیان کتاب‌خانه‌های ثابت و سیار شهری و روستایی خود خواست تا نسبت به جمع‌آوری این عروسک‌ها اقدام کنند که حاصل این تلاش چندین ساله در نمایشگاه عرضه شده است.