کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان که از دیرباز پایه‌گذار نمایش برای این گروه سنی بوده این روزها میزبان نمایش «ترنج» به کارگردانی افسانه زمانی در مرکز تولید تئاتر و تئاتر عروسکی است.
«ترنج» نمایشی براساس افسانه‌ی «دختر نارنج و ترنج» یکی از افسانه‌های قدیمی ایرانی و در حال و هوا، فضا و موسیقی کاملا ایرانی است. این افسانه در قالب قصه‌ای برای ترنج کوچولو، از شخصیت‌های نمایش روایت می‌شود. این شیوه‌ی روایت و قصه‌گویی آن‌هم برای شخصیت کودک نمایش، فضای قابل پذیرشی را برای مخاطبان آن فراهم می‌کند و به نوعی با قصه همذات‌پنداری می‌کنند.
طراحی صحنه، لباس و موسیقی کاملا ایرانی و فضا و روایت شاد از دیگر ویژگی‌های این نمایش است. قصه در یک عمارت اعیانی می‌گذرد که برای برگزاری مهمانی، همه سرگرم کار و تدارک غذا هستند و شلوغ و پرهیاهو است. «ترنج» دختر کوچک این عمارت دلخور است که امکان حضور در مهمانی را ندارد و از آن‌جا که بی‌صبرانه می‌خواهد بزرگ شود تا بتواند به مهمانی برود سراغ لباس‌ها و وسایل «خانم جون» می‌رود، این کار او باعث اتفاقاتی می‌شود و «ماه باجی» تصمیم می‌گیرد افسانه‌ی «دختر نارنج و ترنج» را برای او روایت کند.
در حاشیه‌ی یکی از اجراهای این نمایش گپ و گفتی با کارگردان آن داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
زمانی معتقد است شیوه‌های نمایش و ادبیات کهن ایرانی می‌تواند دستمایه‌ی بسیار خوبی برای نمایش‌های حوزه‌ی کودک و نوجوان باشد؛ چراکه بسیار گسترده هستند و آن‌قدر جای کار دارند که می‌توانند زمینه‌ی وسیعی در اختیار هنرمندان یا کارگردانان تئاتر قرار دهند تا به جای کپی‌های دست‌چندم از برخی کارهای خارجی به قصه‌ها، افسانه‌ها و شیوه‌های نمایشی خودمان برگردیم. برهمین اساس نیز می‌توانیم هویت فرهنگی‌مان را پیدا کنیم.
بازی با اشیاء و به‌کارگیری تخیل کودکان
افسانه زمانی، نویسنده و کارگردان نمایش «ترنج»
به گفته‌ی افسانه زمانی، نویسنده و کارگردان نمایش «ترنج»، این نمایش مناسب برای گروه سنی «ب» و «ج» است. گروهی که آمادگی شنیدن قصه را دارند، قصه می‌شنوند و خودشان کم کم باسواد شده‌اند و می‌توانند قصه بخوانند تا به تدریج با قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی آشنا شوند.
او با اشاره به این‌که نمایش‌نامه‌ی «ترنج» براساس افسانه‌ی معروف «دختر نارنج و ترنج» نوشته شده است، توضیح داد: در این نمایش قصه را به‌گونه‌ای طراحی کرده‌ایم که بتوانیم از شیوه‌های مختلف نمایش ایرانی به‌ویژه قصه‌گویی، نقل و بعضی از نمایش‌های شادی‌آور زنانه استفاده کنیم. نمایش‌های شادی‌آور زنانه از آن‌جا دستمایه‌ی شیوه‌ی اجرایی من می‌شود که در این شیوه‌های نمایشی که معمولا در اندرونی‌ها اجرا می‌شده هم بخش روایت‌گری و هم بخش بازی با اشیاء وجود داشته است. یعنی در شیوه‌های اجرایی از همان وسایلی که در اندرونی‌ها بوده است استفاده می‌کرده‌اند.
برهمین اساس زمانی از مطبخ یا آشپزخانه به عنوان بهترین فضا برای چنین شیوه‌ی اجرایی نام برد که امکان استفاده از انواع و اقسام اشیاء برای شیوه‌ی روایت را فراهم می‌کند.
او گفت: به همین جهت قصه را به فضای مطبخ آوردیم تا بتوانیم قصه را روایت کنیم و بازی با اشیاء و حتی نمایش عروسکی که زیرمجموعه‌ی نمایش اشیاء است را به‌کار بگیریم.
اما استفاده از وسایل صحنه نه تنها به عنوان یک ابزار کمکی برای شیوه‌ی اجرای نمایش به حساب می‌آمد؛ بلکه به نوعی قدرت تخیل مخاطب کودک را نیز تقویت می‌کرد.
«زمان» درباره‌ی این مساله توضیح داد: یک بخش از این ایده از شیوه‌های نمایش ایرانی و بخش دیگر آن از بازی‌های کودکان گرفته شده است. اگر در یک مقطع سنی به بازی‌های بچه‌ها دقت کنیم می‌بینیم بچه‌ها بیشتر عادت دارند با اشیا بازی کنند تا اسباب‌بازی. آن‌ها با وجود داشتن اسباب‌بازی به سراغ کاسه و بشقاب می‌روند. یعنی بچه‌ها این قدرت تخیل را دارند که به اشیاء جان ببخشند و باورش کنند. همان چیزی که در بزرگسالی در ما از بین می‌رود.
او ادامه داد: می‌خواستیم به نوعی از بازی با اشیاء که به تخیل کودکان باز می‌گردد استفاده کنیم. به عبارت دیگر بتوانیم در حین روایت قصه یا افسانه‌ی ایرانی قدرت تخیل بچه‌ها را به‌کار بگیریم. به‌علاوه‌ی شیوه‌ی روایت‌گری و افسانه‌گویی خودمان که همیشه وجود داشته و در واقع خصوصیت اندرونی‌ها و پدربزرگ و مادربزرگ‌های قدیمی بوده است که برای بچه‌ها افسانه‌ها را روایت می‌کرده‌اند.
پند و آموزش ویژگی افسانه‌های قدیمی
پیام نهفته‌ی داستان نمایش «ترنج» تشویق به داشتن صبر و صبوری کردن بود. کارگردان این نمایش با تاکید بر این‌که هر افسانه‌ی ایرانی به هر حال بهانه‌ای برای گفتن پند، اندرز و نصیحت است و اتفاقا خیلی زیرپوستی و غیر مستقیم در افسانه‌ها پیام‌ها منتقل می‌شود، اظهار داشت: سعی کردیم از یک افسانه‌ی ایرانی که صبوری کردن و استقامت به خرج دادن برای رسیدن به هدف را نشان می‌دهد، استفاده کنیم. افسانه‌ی «دختر نارنج و ترنج» این ویژگی را داشت و با استفاده از تلفیق افسانه و قصه‌ی خودمان یعنی دختر کوچکی که برای بزرگ شدن کم صبر است به نوعی آموزش غیرمسقیم هم به بچه‌ها داده می‌شود. به بیان دیگر به بهانه‌ی روایت افسانه و قصه، دختر کوچولوی نمایش ما یاد می‌گیرد صبور باشد و هرچیزی را پله پله پیش ببرد.
به گفته‌ی او پند و آموزش دادن از ویژگی‌های افسانه‌های ایرانی است و به این منظور همیشه نوشته و بازگو می‌شده‌اند.
ادبیات کهن راهی برای رسیدن به هویت فرهنگی
روایت نمایش و داستان و قصه‌گویی فعالیت‌هایی هستند که نقش پررنگی در رشد شخصیتی کودک دارند. «زمانی» درباره‌ی جای خالی این شیوه در دیگر شاخه‌های هنری مربوط به کودکان گفت: فقط بحث روایت‌گری و قصه‌گویی نیست. متاسفانه ادبیات ایرانی در حوزه‌ی کودک و نوجوان و شیوه‌های نمایش ایرانی مورد کم مهری بسیاری از هنرمندان حوزه‌ی کودک و نوجوان قرار می‌گیرد.
او معتقد است شیوه‌های نمایش ایرانی و ادبیات کهن ایرانی می‌تواند دستمایه‌ی بسیار خوبی برای نمایش‌های حوزه‌ی کودک و نوجوان باشد؛ چراکه بسیار گسترده هستند و آن‌قدر جای کار دارند که می‌توانند زمینه‌ی وسیعی در اختیار هنرمندان یا کارگردانان تئاتر قرار دهند تا به جای کپی‌های دست‌چندم از برخی کارهای خارجی به قصه‌ها، افسانه‌ها و شیوه‌های نمایشی خودمان برگردیم.
به گفته‌ی او با این کار می‌توانیم هویت فرهنگی خودمان را بهتر پیدا کنیم و به بچه‌ها نیز آموزش بدهیم؛ چراکه به باور او متاسفانه بسیاری از بچه‌های نسل جدید خیلی از واژه‌ها، اصطلاحات، کلمه‌ها و قصه‌های ایرانی را نمی‌شناسند.
زمانی دلیل این امر را کم‌کاری از هنرمندان برشمرد و تاکید کرد: جا دارد ما هنرمندان بیشتر به این حوزه بپردازیم.
او در پایان از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به عنوان بانی و سیاست‌گذار نمایش برای کودک و نوجوان یاد کرد و درباره‌ی علت انتخاب کانون به عنوان تهیه‌کننده‌ی این نمایش گفت: فکر می‌کردم کانون بهترین نهاد باشد برای این‌که شیوه‌های نمایش ایرانی و ادبیات ایرانی را برای مخاطبان همیشگی آن به نمایش بگذاریم.
در کنار بهناز بستان‌دوست، مریم آشوری، مهرنوش شریعتی و مرضیه نادری بازیگران نمایش «ترنج» دو بازیگر خردسال به نام‌های بارسین سلیمانی و پرنیان اصغرزاده نیز ایفای نقش می‌کنند. به گفته‌ی کارگردان دلیل انتخاب دو بازیگر خردسال برای نقش ترنج کم کردن فشار بازی بر روی آن‌ها بوده است تا به صورت یک روز در میان در نمایش حضور داشته باشند.
«دختران باغ‌های قالی»، «سه بچه خوک» و «حکایت مرد کوهستان» از دیگر کارهای زمانی در حوزه‌ی کودک و نوجوان است. البته او کارهایی برای بزرگسالان هم دارد که در حوزه‌ی نمایش‌های ایرانی قرار می‌گیرد.
خنده و شادی در نمایش خوب است
بارسین سلیمانی، بازیگر خردسال نمایش
بارسین سلیمانی هشت ساله از بازیگران خردسال نمایش و دختر نادر سلیمانی، بازیگر سینما و تلویزیون حدود دو ماه است که کار بازیگری را با تمرین برای این نمایش و گروه افسانه زمانی آغاز کرده است.
می‌گوید: نمایش «ترنج» را خیلی دوست دارم چون داستان خیلی قشنگی دارد. خنده و شادی در نمایش خوب است.
قبل از تجربه‌ی این کار به بازیگری در بزرگسالی علاقه داشته اما حالا که آن‌را تجربه کرده است می‌گوید دیگر دوست ندارد بازیگر شود و می‌خواهد دامپزشک شود.
فضای ایرانی نمایش امکانی برای آشنایی کودکان با گذشته
منوچهر اکبرلو، نویسنده، کارگردان تئاتر و پژوهش‌گر
هفته‌ی گذشته در میان تماشاگران نمایش «ترنج» منوچهر اکبرلو نیز حضور داشت. او که خود نمایش‌نامه‌نویس و کارگردان تئاتر برای گروه سنی کودک و نوجوان است درباره‌ی این نمایش گفت: «ترنج» در ادامه‌ی تجربه‌های قبلی افسانه زمانی و گروه‌اش است. این نمایش چند مولفه دارد که در همه‌ی کارهای زمانی تکرار می‌شود.
علاقه‌مندی به افسانه‌های فولکلور و فضاهای ایرانی، تمرکز بر شخصیت‌های زن، استفاده از فضاهای ایرانی در وسایل صحنه، طراحی دکور، طراحی لباس و به‌ویژه موسیقی ایرانی مولفه‌هایی بودند که اکبرلو در آثار زمانی و از جمله نمایش «ترنج» به آن‌ها اشاره کرد.
او تاکید کرد: در زمانه‌ای که حجم زیادی از فضاهای نمایش‌های ما را فضاهای فرنگی گرفته است که به خوبی با تمایلات مخاطب ایرانی به‌ویژه بچه‌های ایرانی همسو نیست حضور این جنس نمایش‌ها غنیمت است و بچه‌ها را با فضای گذشته و موسیقی ایرانی آشنا می‌کند.
اکبرلو در پاسخ به این پرسش که کودک امروز تا چه حد با چنین آثاری در فضاهای کاملا ایرانی و مرتبط با گذشته ارتباط می‌گیرد، توضیح داد: برای بچه‌ها به عنوان مخاطب مهم نیست قصه‌ی نمایش در چه زمانی اتفاق افتاده است. اما مهم است که آیا مساله‌ی نمایش برای آن‌ها هم مساله است یا خیر؟ برای همین فیلم، نمایش یا انیمیشنی می‌بینند یا داستانی می‌خوانند که برای گذشته‌ی خیلی دور یا تخیلی و مربوط به آینده است اما از آن لذت می‌برند.
او ادامه داد: برای بچه‌ها مهم است در نمایش با شخصیت، روابط و مسایلی که در قصه وجود دارد بتوانند این همانی کنند و البته حس کنند داستان، گوشه‌ای از مسایل آن‌ها را مطرح می‌کند. این همان چیزی است که باعث می‌شود چه کودک چه بزرگ‌سال جذب نمایشی بشود یا نشود.
اکبرلو در پایان تاکید کرد: به هرحال هر قصه‌ای باید در ظرف زمانی و مکانی خاصی اتفاق بیفتد و این مهم نیست که مربوط به چه زمانی باشد.
نمایش «ترنج» از پنج‌شنبه 28 تیر 97 همه روزه به جز شنبه‌ها، صبح‌ها ویژه‌ی مهدهای کودک و مدارس و بعدازظهرها ساعت 19 برای عموم در سالن بوستان مرکز تئاتر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان واقع در پارک لاله تهران اجرا می‌شود.
گزارش از فرناز میری
