گزارش: فرناز میریآشنایی کودکان و نوجوانان با ادبیات کهن و شخصیت‌های نامدار ایرانی همواره یکی از اهداف مدنظر کانون پرورش فکری بوده است. از سوی دیگر فعالیت‌های مختلف کتاب‌خانه‌ها و مراکز کانون فرصت خوبی برای این آشنایی رقم می‌زنند تا با بهره‌گیری از جنبه‌های مختلف این فعالیت‌ها از روخوانی تا نمایش خلاق و کتاب محور بودن تمامی فعالیت‌ها امکان آشنایی با ادبیات کهن فراهم شود. «شاهنامه» اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی یکی از شاهکارهای ادبیات کهن، منبعی غنی است که در قالب داستان‌های منظوم حماسی‌اش می‌تواند به افزایش توانایی شعرخوانی کودکان و نوجوانان، انتقال ارزش‌ها و مفاهیمی چون نیک‌اندیشی و نکوکاری، بالا بردن سطح آگاهی و... منجر شود. از همین روی شاهنامه‌خوانی و شاهنامه‌پژوهی می‌تواند یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های هر مرکز فرهنگی، هنری و ادبی باشد. به همت مرکز آفرینش‌های ادبی کانون پرورش فکری در برخی از استان‌ها و بر اساس بستر فرهنگی موجود در آن استان، مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی و شاهنامه‌پژوهی شکل گرفته است. برهمین اساس استان‌های چهارمحال و بختیاری و سیستان و بلوچستان به تازگی دارای مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی شده‌اند. درباره‌ی اهداف و برنامه‌های این مراکز با دست‌اندرکاران آن‌ها گپی و گفتی داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
ارتباط با بخش دانشگاهی برای تربیت مربیان متخصص
سودابه امینی، مدیرکل آفرینش‌های ادبی و هنری کانون
امینی درباره‌ی هدف شکل‌گیری مراکز تخصصی شاهنامه‌خوانی در برخی از استان‌ها گفت: سال 96 شیوه‌نامه‌ی خوانش متون تخصصی برای استان‌ها ارسال شد و ویژگی مراکز خوانش متون تخصصی را برای مربیان و کارشناسان تعریف کردیم. براساس آن شیوه‌نامه شاهد شکل‌گیری کارگاه تخصصی شاهنامه‌خوانی در چند استان هستیم.
او با اشاره بر این‌که زادگاه هر شاعری در ایجاد چنین مراکزی در استان‌ها تعیین‌کننده است، اظهار داشت: برای مثال در نظر داریم در استان فارس کارگاه تخصصی حافظ یا سعدی‌خوانی و در نیشابور مرکز تخصصی خیام یا عطار داشته باشیم.
مدیرکل آفرینش‌های ادبی و هنری کانون با تاکید بر این‌که مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی با هدف آشنایی کودکان و نوجوانان با هویت ایرانی و اسلامی شکل گرفته است، یادآور شد: شاهنامه پیوندی میان ایران و اسلام برقرار کرده و شناساندن آن به بچه‌ها ضروری است.
او ادامه داد: همچنین فاصله گرفتن از ادبیات کهن یکی دیگر از دلایل ایجاد چنین مراکزی است. البته باید زمینه‌ی کار در استان فراهم و نیروی کارآمد آن‌را داشته باشیم.
امینی توضیح داد: برای مثال شخصیت‌های مهم شاهنامه اهل سیستان بوده‌اند یا در چهارمحال و بختیاری از گذشته داشتن یک جلد شاهنامه در کنار قرآن بخشی از جهیزیه‌ی دختران این استان بوده است و اغلب مردم آن استان شاهنامه‌خوان هستند.
او ادامه داد: بر همین اساس در استان‌هایی که زمینه‌ی آشنایی بچه‌ها با «شاهنامه» از نظر فرهنگی و خانوادگی وجود دارد مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی ایجاد می‌کنیم.
مدیرکل آفرینش‌های ادبی و هنری کانون گام بعدی در این حوزه را تربیت مربی متخصص معرفی کرد و گفت: در پی برقراری ارتباط با گروه دانشگاهی هر استان برای برگزاری کلاس و تربیت مربی متخصص در حوزه‌ی شاهنامه هستیم.
به گفته‌ی او اهمیت متون کهن و ادبیات ایجاب می‌کند شاهنامه‌خوانی و خوانش دیگر متون تخصصی ادبی را در مراکز کانون جدی‌تر دنبال کنیم. اما در این میان صحیح‌خوانی و ارتباط کودک و نوجوان با متون کهن نیز یک بحث مهم است.
امینی اظهار داشت: برهمین اساس ابتدا مربیان به سراغ نسخه‌های بازنویسی شده‌ی شاهنامه یا داستان‌هایی که کودکان در آن‌ها نقش پررنگ‌تری دارند مانند داستان «زال و سیمرغ» می‌روند تا بچه‌ها گام به گام با مفهوم شاهنامه ارتباط برقرار کنند و تصویرسازی ذهنی راحت‌تر برای بچه‌ها اتفاق بیفتد.
او در پایان تاکید کرد: تجهیز مراکز از لحاظ تهیه‌ی نسخه‌های صوتی، تهیه‌ی متون معتبر به تصحیح استادان نامدار و ارتباط با بخش آکادمیک هر استان برای آموزش مربیان از برنامه‌هایی است که در این حوزه در دست انجام داریم.
از گروه‌های کوچک تا مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی
زهرا پردل، کارشناس ادبی کانون استان سیستان و بلوچستان
پردل ابتدا و با اشاره به پیشینه‌ی شکل‌گیری طرح مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی گفت: در بازدیدهای ادبی استانی سال 1393، متوجه شدم علی‌رغم این که استان سیستان و بلوچستان خواستگاه شخصیت‌های اساطیری شاهنامه است، اما متاسفانه کودکان و نوجوانان این استان شناخت چندانی از این اثر ارزشمند ادبی و اساطیر آن ندارند. برعکس با شخصیت‌های فانتزی غربی نظیر بن تن، مرد عنکبوتی و زُرو و... مانوس هستند و از الگوبرداری و نقش‌آفرینی در قالب آن‌ها لذت می‌برند.
او در ادامه توضیح داد: از این روی تصمیم گرفتم در برنامه‌ریزی ادبی سال 1394 طرح «ترویج شاهنامه‌خوانی و شاهنامه‌پژوهی در مراکز کانون» را اجرا کنم. در بازه‌ی زمانی یک ساله‌ی این طرح، همکاران ادبی با روایت‌گری قصه‌های شاهنامه بچه‌ها را با شاهنامه آشنا می‌کردند و سپس به اعضا فرصت می‌دادند بر اساس یافته‌هایشان از داستان‌های شاهنامه، در کارگاه‌های ادبی نظیر بازنویسی و بازآفرینی و کارگاه‌های هنری مانند نقاشی، سفال و کاردستی و همچنین نمایش خلاق، اثری خلق کنند. علاوه بر این برای یافتن پرسش‌هایشان مسیر پژوهش کتابخانه‌ای را بیازمایند.
این کارشناس ادبی کانون تاکید کرد: در کنار این جریان مربیان هم ملزم به انجام پژوهش‌های تخصصی ادبی در حوزه‌ی شاهنامه شدند و در نهایت با همکاری همکاران گروه‌های کوچک شاهنامه‌خوانی در مراکز تشکیل شد. در سال 1395 نیز پس از اطلاع سودابه امینی، مدیرکل آفرینش‌های ادبی و هنری کانون از این برنامه در استان، پیشنهاد نوشتن طرح تاسیس مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی و شاهنامه‌پژوهی کودکان و نوجوانان استان از سوی ایشان مطرح شد.
پردل برای نوشتن و تنظیم طرح جامع و کامل این مرکز، ابتدا در مورد فعالیت‌هایی که در گذشته به همت همکاران کانون در ستاد و دیگر استان‌ها در ارتباط با شاهنامه انجام شده بود مانند همکاری کانون با یونسکو در برپایی کنگره‌ی جهانی بزرگداشت فردوسی در سال 69 و همچنین فعالیت‌های خلاقانه‌ی همکاران استان مازندران در برپایی جشنواره‌ی یک هفته با رستم و... تحقیق کرده بود.
او می‌گوید: تمامی این حرکت‌ها موثر، مقطعی و موقت بوده‌اند. این امر، ضرورت تشکیل یک مرکز دائمی را، در استانی که خاستگاه اساطیر شاهنامه است بیش از پیش آشکار می‌ساخت. این شد که با بهره‌گیری از تجارب ارزنده‌ی پیشین طرح تاسیس مرکز نوشته و اجرا شد.
این کارشناس ارشد ادبیات درباره‌ی هدف ایجاد چنین مرکزی توضیح داد: مطمئنا آشنایی با شاهنامه حکمت، نیک‌اندیشی، یزدان‌پرستی، غرور، هویت ملی و دیگر ارزش‌های والای انسانی را در روح و جان بچه‌ها شکوفا می‌کند و در تقویت روحیه‌ی حماسی، استکبارستیزی، خودباوری و میهن‌دوستی آن‌ها موثر است.
او در بخش دیگری از سخنانش درباره‌ی روند برنامه‌های مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی توضیح داد: در این مرکز، اعضا هنگام ورود با همراهی راوی و یکی از شخصیت‌های داستان مثل رستم به «شهر قصه‌های شاهنامه» در سالن نمایش سفر و فضای قصه‌های شاهنامه را با فضاسازی مناسب و جزئیات محیطی، حتی افکت‌های نور و صدا تجربه می‌کنند. که این تجربه ی ملموس و عینی تاثیر ماندگاری در ذهن بچه‌ها خواهد داشت.
برای مثال فضای هفت خوان رستم بازسازی می‌شود و بچه‌ها همراه راوی به خوان‌ها می‌روند و در آن‌جا شاهد نمایش ماجرای آن خوان با کمک مربیان خواهند بود و پس از پایان مسیر و اتمام نمایش، به اعضا فرصت داده می‌شود در کارگاه‌های فرهنگی، هنری و ادبی شرکت و در آن کارگاه‌ها آموخته‌های خود را در قالب خلق متن ادبی، کاردستی، نقاشی، سفال، نمایش خلاق و... به تصویر کشیده و اجرا کنند.
به گفته‌ی پردل در گروه سنی نوجوان محوریت اصلی کار قصه‌گویی و روایت‌گری به صورت تلفیق پرده‌خوانی و نقالی است و پس از انجام آن اعضا در کارگاه‌های تخصصی انیمیشن، داستان‌نویسی، شعرسرایی و شاهنامه‌خوانی حضور می‌یابند.
او تاکید کرد: علاوه بر این قرار است در این مرکز به صورت جدی به ترغیب اعضا و مربیان به انجام پژوهش‌های ادبی بپردازیم و در بخش پژوهش، سلسله آموزش‌های هدف‌مندی را درباره‌ی آشنایی با اصول و شیوه‌های عمومی پژوهش و پژوهش‌های تخصصی ادبی برنامه ریزی و اجرا کنیم.
این کارشناس ادبی درباره‌ی بخش‌های مختلف مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی گفت: در طرح اصلی تاسیس مرکز بخش‌های مختلفی پیش‌بینی شده است. سالن نمایش داستان‌های شاهنامه اصلی‌ترین بخش مرکز است که فضاسازی آن چند بار در سال (بنا بر قصه‌هایی که قرار است روایت شود) تغییر می‌کند. کارگاه‌های برگزاری فعالیت‌های فرهنگی مانند کارگاه کاردستی و نمایش خلاق که امکان ضبط نمایش و تکثیر نمایش در قالب لوح فشرده برای هدیه به اعضا و والدین را فراهم می‌کند.
او ادامه داد: کارگاه‌های هنری شامل کارگاه سفال، نقاشی، خوشنویسی، عروسک‌سازی و انیمیشن است. در کارگاه انیمیشن اعضا با استفاده از عروسک‌های دست‌ساز و کاردستی‌های خودشان انیمیشن قصه‌های شاهنامه را می‌سازند. انیمیشن‌های ساخته شده برای عموم به نمایش گذاشته می‌شود.
به گفته‌ی پردل کارگاه ادبی نیز فضایی برای نشست‌های تخصصی شعر، شاهنامه‌خوانی و بازآفرینی و بازنویسی داستان‌های شاهنامه است. در کارگاه آموزش و پژوهش اعضا، والدین و سایر علاقه‌مندان با شیوه‌های پژوهش و تفکر انتقادی آشنا می‌شوند و به دلخواه موضوعی را انتخاب و با هدایت کارشناسان درباره‌ی آن تحقیق می‌کنند.
کتابخانهی تخصصی شاهنامه دربردارنده‌ی تازه‌های نشر کتاب و نرم‌افزارهای مرتبط با شاهنامه برای استفاده‌ی اعضا از این منابع و فروشگاه برای فروش تولیدات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مربوط به شاهنامه از دیگر بخش‌های این مرکز هستند.
همچنین در گوشه‌ای از مرکز فضایی برای گرفتن عکس با لباس شخصیت‌های شاهنامه و فضاهای بازسازی شده‌ی قصه‌ها با عنوان آتلیه‌ی عکس در نظر گرفته می‌شود تا اعضا بتوانند عکس یادگاری بگیرند. در آتلیه تجهیزات و امکانات ظهور فوری عکس نیز است و در عکاسی از خود عضو نیز کمک گرفته می‌شود.
سالن نقالی و پرده‌خوانی بخش دیگری است که اعضا، مربیان و عموم علاقه‌مندان امکان استفاده از آن را دارند.
همچنین بخشی به عنوان نمایشگاه دائمی آثار اعضای مرکز در نظر گرفته شده است و شامل کاردستی، خوشنویسی، نقاشی، انیمیشن و... اعضا و مربیان با محوریت و موضوع شاهنامه است که به صورت دائمی برای بازدید عموم به نمایش گذاشته می‌شود.
تریلی سیار اجرای نمایش و نقالی نیز برای گروه نمایش و متخصصان نقالی در نظر گرفته شده است که به صورت سیار در مناطق مختلف اجرای نمایش و نقالی داشته باشند.
به گفته‌ی پردل در حال حاضر از این بخش‌ها، سالن نمایش، سالن نقالی، کارگاه‌های ادبی، هنری و فرهنگی و کتابخانهی تخصصی دایر است.
او درباره‌ی نحوه‌ی عضویت در مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی توضیح داد: ابتدا کودک و نوجوان پرسش‌نامه‌ای را برای تعیین سطح توانمندی‌های ادبی و میزان آشنایی‌شان با داستان‌های شاهنامه پر می‌کنند و بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده علاوه بر عضویت در کتاب‌خانه و شرکت در کارگاه‌های آموزشی موقت از آموزش‌های هدفمند «ادبی- ترمی» تعریف شده برای مرکز نیز بهره‌مند می‌شوند. پس از پایان هر ترم گواهی ارتقا سطح ادبی ویژه‌ای همراه با نمونه آثار خلق شده توسط عضو، به اولیا تقدیم می‌شود.
به گفته‌ی کارشناس ادبی استان سیستان و بلوچستان، کودکان و نوجوانان گروه هدف این مرکز هستند. اما ارتقا دانش ادبی اولیا، مربیان و فعالان ادبی در حوزه‌ی کودک و نوجوان نیز از اهداف جنبی این مرکز است.
شاهنامه و آوازهای بختیاری
شعله ایل‌بیگی‌پور، مسوول مرکز فرهنگی هنری فارسان استان چهارمحال و بختیاری
به گفته‌ی ایل‌بیگی‌پور مردم استان چهارمحال و بختیاری و قوم بختیار علاقه‌ی زیادی به شاهنامه دارند. برهمین اساس نیاز به آموزش تخصصی شاهنامه احساس و از سه سال پیش به صورت تخصصی با بچه‌ها روخوانی، نقالی، نمایش عروسکی یا نمایش خلاق در ارتباط با شاهنامه کار می‌شد.
او ادامه داد: بعد از تمامی این تجربه‌ها مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی در استان ایجاد شد؛ چراکه این نیاز دیده می‌شد بچه‌ها به صورت اصولی و دقیق شاهنامه را بیاموزند و بخوانند.
به گفته‌ی مسوول مرکز فارسان کلاس‌ها و کارگاه‌های مرکز تخصصی شاهنامه‌خوانی به صورت هر ترم 12 جلسه‌ای است. بچه‌ها در ترم‌های ابتدایی با روخوانی و کلمات، اسامی یا اصطلاحات شاهنامه آشنا می‌شوند و در ترم‌های بالاتر به صورت تخصصی‌تر شاهنامه را یاد می‌گیرند.
شاهنامه‌خوانی، نقالی، پژوهش، قصه‌های شاهنامه، نمایش خلاق و نمایش عروسکی از جمله کارگاه‌های تخصصی مرکز شاهنامه‌خوانی هستند. همچنین تمامی بچه‌ها از 6 تا 18 سال می‌توانند در این کارگاه‌ها شرکت کنند.
ایل‌بیگی‌پور با اشاره بر این‌که در فرهنگ بختیاری آوازهایی براساس اشعار شاهنامه خوانده می‌شود توضیح داد: برخی از بچه‌ها این آوازها را یاد گرفته‌اند و می‌توانند اجرا کنند. شیوه‌ی اجرا هم به این صورت است که مانند مشاعره اما از شعرهای شاهنامه و براساس آوازهای بختیاری آن اشعار را می‌خوانند.
او در پایان تاکید کرد: از این بخش نیز استقبال گسترده‌ای شده و مورد توجه مسوولان و نهادهای فرهنگی قرار گرفته است. برهمین اساس قرار است با تاکید ویژه بر آموزش این آوازها در جذب گردشگر برای استان گام برداریم.
