حوزه نشر در بخش کودک و نوجوان به‌عنوان یکی از ارکان حیاتی در شکل‌دهی فرهنگ جامعه نقش بسیار مهمی در تربیت نسل‌های آینده ایفا می‌کند. کتاب‌ها در این حوزه نه‌تنها وسیله‌ای برای سرگرمی هستند، بلکه ابزارهایی برای انتقال ارزش‌های انسانی، اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی به کودکان و نوجوانان به شمار می‌آیند.
این کتاب‌ها هستند که می‌توانند ذهن جوان و در حال رشد را شکل داده، استعدادهای خلاقانه را پرورش دهند و درنهایت به ساخت یک جامعه آگاه، توانمند و مسؤول کمک کنند.
ادبیات کودک و نوجوان به دلیل ویژگی‌های خاص خود، باید دارای معیارهایی ویژه ازجمله زبان ساده، داستان‌های جذاب، تصویرسازی‌های مناسب و محتوای آموزنده باشد. این ویژگی‌ها باعث می‌شود تا کتاب‌های کودک و نوجوان در عین سرگرم‌کنندگی، به بستری مناسب برای رشد فکری و عاطفی کودکان و نوجوانان تبدیل شوند.
درواقع، کتاب‌های این حوزه بیشتر از آن که یک تفریح باشند، ابزارهای آموزشی هستند که به شکل‌گیری افکار، آمال و آرزوهای فردی و اجتماعی این نسل کمک می‌کنند.
در چنین شرایطی و با دید تعالی انسانی، هر کتابی را برای کودکان و نوجوانان امروز نمی‌توان متضمن مطالب موردنیازش دانست؛ امری که متأسفانه نه از سوی برخی ناشران کتاب کودک و نوجوان چندان مورد توجه قرار می‌گیرد و نه انجمن‌های به‌ظاهر تخصصی نویسندگان کودک و نوجوان به آن وقعی می‌نهند.
وضع کنونی کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان چگونه است؟
وضع کتاب‌های کودک و نوجوان در حال حاضر با وجود رشد کمی تولیدات، با چالش‌هایی جدی روبه‌رو است. با اینکه در سال‌های اخیر، تعداد کتاب‌های منتشرشده در این حوزه افزایش یافته؛ اما هنوز بسیاری از این کتاب‌ها فاقد محتوای غنی و مطابق با نیازهای آموزشی و تربیتی کودکان و نوجوانان هستند.
در برخی موارد، این کتاب‌ها نه‌تنها فاقد پیامی ارزشمند برای کودکان و نوجوانان هستند، بلکه از لحاظ تصویرسازی و نوع نگارش نیز ممکن است بر روحیه و ذهنیت این گروه سنی اثر منفی بگذارند. برخی از کتاب‌هایی که در بازار موجود هستند، به جای ترویج تفکر و خلاقیت، بیشتر به سرگرمی‌های سطحی و فاقد عمق پرداخته‌اند.
در عین حال، برخی از این کتاب‌ها به دلیل نداشتن پیام‌های مناسب تربیتی و اخلاقی، می‌توانند به ایجاد تصورات غلط و افکار غیرمفید در کودکان و نوجوانان منجر شوند. به‌عنوان مثال، کتاب‌هایی که محتوای خشونت‌آمیز یا تعاریف غیرواقعی از روابط اجتماعی را به تصویر می‌کشند، می‌توانند به‌طور غیرمستقیم بر شکل‌گیری رفتارهای نامناسب تأثیرگذار باشند و متأسفانه مسأله آنجا بیشتر خود را نشان می‌دهد که ناشران حوزه کودک و نوجوان یا انجمن‌های به‌ظاهر تخصصی نویسندگان کودک و نوجوان، جای پرداختن به غنای کیفی محتواهای کتب منتشره، فروش در بازار را به هر قیمتی بر کیفیت ترجیح می‌دهند.
توجه به کتاب‌های کودک و نوجوان واقعاً تخصصی است؟
توجه به کتاب‌های کودک و نوجوان به دلایل مختلفی اهمیت دارد. نخستین دلیل، این است که دوران کودکی و نوجوانی، دوران شکل‌گیری شخصیت فرد است و هر کتابی که در این دوران به فرد معرفی می‌شود، می‌تواند به شکل‌گیری رفتارها، نگرش‌ها و ارزش‌های او کمک کند.از این‌رو، اهمیت انتخاب محتوای مناسب برای این گروه سنی بر هیچ‌کس پوشیده نیست. به‌علاوه، کودکان و نوجوانان از ویژگی‌هایی مانند تخیل بالا، حس کنجکاوی و جست‌وجوگری برخوردارند که می‌تواند در صورت برخورد با محتوای مناسب، به رشد فکری و مهارت‌های اجتماعی آن‌ها کمک کند.
کتاب‌های مناسب و با محتوای غنی می‌توانند علاوه بر سرگرمی، مهارت‌های اجتماعی و فردی را نیز در کودکان و نوجوانان تقویت کنند. با این نگاه، کتاب دیگر تنها یک وسیله سرگرمی برای کودکان و نوجوانان نخواهد بود. ازجمله این مهارت‌ها می‌توان به توانایی تفکر انتقادی، مهارت‌های حل مسأله، آشنایی با مفاهیم اخلاقی و اجتماعی و تقویت روحیه همکاری و همدلی اشاره کرد. به‌علاوه، این کتاب‌ها باید به‌گونه‌ای باشند که بتوانند به شناخت بهتر از دنیای اطراف و آشنایی با فرهنگ‌های مختلف کمک کنند؛ اما آیا توجه به کتاب‌های کودک و نوجوان بر پایه آنچه انجمن‌های به‌ظاهر تخصصی نویسندگان کودک و نوجوان مدعی‌اش هستند، واقعاً تخصصی است یا بیشتر تلاش دارد تا منافع نویسندگان و ناشران حوزه کودک و نوجوان را در کف بازار تأمین کند؟
انتشارات کودک و نوجوان چطور تقویت می‌شود؟
برای تقویت حوزه انتشارات کتاب کودک و نوجوان، نیاز است تا به چندین نکته کلیدی توجه شود.
نخستین گام، تولید کتاب‌هایی با محتوای مناسب و متناسب با نیازهای روحی، روانی و فکری این گروه سنی است.
برای این کار، نویسندگان باید با دقت و توجه بیشتری به نیازهای آموزشی و تربیتی کودکان و نوجوانان بپردازند و از موضوعات به‌روز، جذاب و مفید استفاده کنند؛ امری بیشتر در مراجع واقعاً تخصصی نظیر انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مورد امعان نظر قرار می‌گیرد و کمتر می‌توان آن را در بازار پرتلاطم ناشران پولی یافت.
علاوه بر این، زبان و نگارش کتاب‌های حوزه کودک و نوجوان باید ساده، روان و در عین حال با مفاهیم عمیق باشد تا کودکان و نوجوانان بتوانند به‌راحتی با آن ارتباط برقرار کنند. بررسی تفاوت توجه به این امر در ناشران مختلف به‌خوبی نمایشگر این است که چه کتابی را کجا، بهتر می‌توان انتخاب کرد.
همچنین، تصویرسازی کتاب‌ها یکی از اجزای مهم در ادبیات کودک و نوجوان است. تصاویر باید نه‌تنها جذاب و زیبا باشند، بلکه باید پیام‌های آموزشی و تربیتی را به‌طور غیرمستقیم به مخاطب منتقل کنند.
استفاده از تصاویر باکیفیت و مرتبط با محتوای کتاب می‌تواند به جذابیت کتاب‌های کودک و نوجوان افزوده و آن‌ها را برای مخاطب خواندنی‌تر کند. اتفاقی که امروز در حوزه نشر کودک و نوجوان کم‌کم بیشتر خود را نشان می‌دهد، استفاده ناشران بازاری، از تصویرگرانی است که با کمترین هزینه، بیشترین خلق تصویر را داشته باشند و این امر در نهایت، حوزه کتاب کودک و نوجوان را با مشکلات متعددی مواجه می‌سازد.
نکته دیگری که باید به آن توجه شود، تولید آثار در زمینه‌های مختلف است. همان‌طور که کودکان و نوجوانان دارای نیازها و علایق مختلف هستند، کتاب‌های منتشرشده نیز باید طیف وسیعی از موضوعات و ژانرها را پوشش دهند.
از داستان‌های تخیلی گرفته تا کتاب‌های علمی، فرهنگی، تاریخی، اجتماعی و آموزشی باید در دسترس این گروه سنی قرار گیرد تا بتوانند به سلیقه و نیازهای مختلف آن‌ها پاسخ دهند و این امر نیز این روزها در آثار منتشره ناشران کاسب کف بازار کمتر دیده می‌شود.
درنهایت، برای تقویت این حوزه، باید از ناشران باسابقه و معتبر حمایت کرد و به تولید کتاب‌هایی که در سطح بین‌المللی نیز اعتبار دارند، توجه بیشتری داشت؛ امری که به گفته مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، امسال جزو برنامه‌های خاص این نهاد مهم فرهنگی بوده است.
همکاری با ناشران خارجی و ترجمه آثار برجسته جهانی نیز می‌تواند به غنای محتوای کتاب‌های کودک و نوجوان کمک کند و دایره انتخاب‌های کودکان و نوجوانان را گسترده‌تر کند و باید در این مسیر نیز تجربه‌های بیشتری اندوخت.
علاوه بر این، حمایت‌های دولتی و خصوصی از انتشارات کتاب کودک و نوجوان باید تقویت شود. برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، ایجاد فضاهای فروش مناسب برای کتاب‌های کودک و نوجوان و ارائه تخفیف‌های ویژه برای این گروه سنی، می‌تواند به افزایش دسترسی کودکان و خانواده‌ها به کتاب‌های باکیفیت کمک کند؛ در این بخش، باید بیشتر اهتمام ورزید.
برنامه‌های ترویج کتاب‌خوانی و تشویق به مطالعه در مدارس و مراکز فرهنگی می‌تواند نقش مهمی در گسترش فرهنگ کتاب‌خوانی و افزایش تقاضا برای کتاب‌های مناسب داشته باشد و در مجموع، حوزه نشر کتاب کودک و نوجوان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان تربیتی و فرهنگی، نیازمند توجه ویژه و حمایت‌های گسترده است تا با ارتقای کیفیت تولیدات، نقش مؤثری در شکل‌گیری آینده‌ای بهتر برای نسل‌های جوان ایفا کند.
آنچه در این میانه مهم به نظر می‌رسد، این است که کار در حوزه نشر کودک و نوجوان باید تحت نظارت نهادهای واقعاً تخصصی ادبیات کودک و نوجوان نظیر کانون پرورش فکری و به دور از سیاست‌زدگی‌ها و منفعت‌طلبی‌های ناشران بازاری و انجمن‌های به‌ظاهر تخصصی ولی کاسب میدان پیش رود تا نتیجه مطلوب حاصل شود.
مرتضی مزینانی
کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی
پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان
