به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل کانون، این نشست با حضور محسن حاجی‌زین‌العابدینی، استاد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی و فعال حوزه ترویج کتاب‌خوانی برای کودکان و منصور ساعی، دکتری علوم ارتباطات و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، روز چهارشنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ در کتاب‌خانه مرجع کانون، برگزار شد.
سواد دیجیتال و چالش‌های آن
محسن حاجی‌زین‌العابدینی در ابتدای این نشست اظهار داشت: «تعریف سواد دیجیتال به زبان ساده این است که بتوانیم محیط دیجیتال را بشناسیم، از آن استفاده کنیم، بهره‌وری داشته باشیم و در عین حال، خطرات احتمالی آن را مدیریت کنیم. اما من می‌خواهم از زاویه دیگری به این موضوع نگاه کنم. فضای دیجیتال برای برخی درمان و برای برخی بیماری و دردسر ایجاد می‌کند. این موضوع درجات مختلفی دارد و ممکن است در آینده دغدغه‌های بیشتری به همراه داشته باشد.»
او افزود: «در حال حاضر، کلینیک‌هایی به‌ویژه در کره جنوبی، لندن و دیگر نقاط جهان وجود دارند که به درمان بیماری‌های مرتبط با فضای سایبری و دیجیتال می‌پردازند. این بیماری‌ها ممکن است از مشکلات روانی شروع شوند و به بیماری‌های روان‌تنی منجر شوند که حتی جسم را هم تحت تأثیر قرار می‌دهند. برای مثال، شاید شنیده باشید که نوجوانی به دلیل بازی مداوم بیش از ۴۸ ساعت فوت کرده است. این نشان‌دهنده اعتیاد به دنیای دیجیتال است که درجات مختلفی دارد. شاید شما هم تجربه‌ای از درگیری با بازی‌هایی مثل کلش آو کلنز داشته باشید که حتی نیمه‌شب مجبور بودید برای انجام کارهای بازی بیدار شوید. این موضوع دو جنبه دارد: جنبه مثبت و منفی.»
تفکر کوانتومی و سواد دیجیتال کودکان
حاجی‌زین‌العابدینی با معرفی مفهوم تفکر کوانتومی در سواد دیجیتال کودکان، گفت: «می‌خواهم از منظر دیگری به سواد دیجیتال بپردازم و بحث ارتباط آن با مفاهیم کوانتومی را مطرح کنم. در فیزیک کلاسیک، دنیا بر اساس منطق صفر و یک (مانند منطق ارسطویی: سیاه و سفید، روشن و خاموش) کار می‌کند. پردازنده‌های رایانه‌های غیرکوانتومی هم بر اساس همین صفر و یک عمل می‌کنند. اما در دنیای کوانتوم، این ساختار تغییر می‌کند و مفهوم مشاهده‌گر به آن اضافه می‌شود که دنیای متفاوتی را شکل می‌دهد.»
او برای توضیح مفهوم کوانتوم افزود: «فرض کنید دو فلش داریم: یکی سرش به سمت بالاست و دیگری به سمت پایین. تا زمانی که این فلش‌ها مشاهده نشوند، نمی‌توان گفت کدام کدام است. وقتی مشاهده می‌شوند، حالت آن‌ها مشخص می‌شود، اما در دنیای کوانتوم، این دو حالت می‌توانند به‌صورت هم‌زمان وجود داشته باشند. این مفهوم پایه‌ای برای پردازش کوانتومی و رایانه‌های کوانتومی است که امکانات جدیدی را در دنیای فناوری ایجاد کرده‌اند.»
حاجی‌زین‌العابدینی ادامه داد: «یکی از جنبه‌های مهم سواد دیجیتال، ارتباط آن با تفکر کوانتومی و تأثیر آن بر ذهنیت کودکان است. ذهنیت گذشته بر اساس تفکر خطی و قطعی بود؛ دنیایی با انتخاب‌های محدود و تک‌بعدی. اما دنیای دیجیتال امروزی پر از پیچیدگی، تغییرات سریع و امکانات نامحدود است. سواد دیجیتال به‌تنهایی برای مواجهه با این دنیا کافی نیست و باید تفکر کوانتومی را نیز به آن اضافه کنیم.»
ویژگی‌های تفکر کوانتومی
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی، ویژگی‌های تفکر کوانتومی را این‌گونه تشریح کرد: «سواد دیجیتال چارچوب‌هایی را برای شناخت و استفاده از محیط دیجیتال فراهم می‌کند. اما تفکر کوانتومی به ما این امکان را می‌دهد که به‌عنوان ناظر، تصمیم بگیریم کدام اطلاعات را انتخاب کنیم، کدام را نادیده بگیریم و احتمالات مختلف را چگونه ارزیابی کنیم. تفکر کوانتومی از اصول فیزیک کوانتوم الهام گرفته شده و برخلاف فیزیک کلاسیک، که بر منطق علت و معلولی خطی استوار است، ویژگی‌های متفاوتی دارد.»
وی افزود: عدم قطعیت Uncertainty: هیچ‌چیز مطلق یا کامل نیست و همیشه جایگزین‌هایی وجود دارد. برای مثال، وقتی مانتویی می‌خرید، آیا مطمئن هستید که بهترین انتخاب ممکن را کرده‌اید؟ خیر، چون ما با حجم عظیمی از داده‌ها مواجهیم که نمی‌توانیم همه را کنترل کنیم. تفکر کوانتومی به ما آرامش می‌دهد که نیازی به کنترل همه داده‌ها نیست؛ ما فقط بخشی از اطلاعات را ارزیابی می‌کنیم تا عدم قطعیت را کاهش دهیم. حتی اگر ابر هوش مصنوعی هم داشته باشیم، رسیدن به قطعیت مطلق عملاً غیرممکن است.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: درهم‌تنیدگیEntanglement : تصمیم‌های کوچک می‌توانند تأثیرات بزرگی داشته باشند، شبیه نظریه اثر پروانه‌ای که می‌گوید بال زدن پروانه‌ای در یک نقطه از جهان ممکن است در نقطه‌ای دیگر طوفان ایجاد کند. هر اقدام ما در دنیای دیجیتال بازتاب و بازخوردی دارد. ۳. چندگانگی واقعیتSuperposition هویت دیجیتال و واقعی افراد می‌تواند متفاوت باشد. کودکان در فضای مجازی ممکن است هم‌زمان بازیگر، یادگیرنده و تولیدکننده محتوا باشند. ما در موقعیت‌های مختلف ماسک‌های متفاوتی به چهره می‌زنیم؛ مثلاً یک نفر می‌تواند در یک لحظه مادر، در لحظه‌ای دیگر مدیر یا کارمند باشد. این چندگانگی در بازی‌هایی مثل ماینکرافت هم دیده می‌شود، جایی که کودکان خلاقیت خود را در نقش‌های مختلف بروز می‌دهند.
جهان غیرخطی دیجیتال و آموزش
حاجی‌زین‌العابدینی با اشاره به غیرخطی بودن دنیای دیجیتال، اظهار داشت: «جهان دیجیتال برخلاف دنیای خطی گذشته (مثل خواندن کتاب از ابتدا تا انتها یا گوش دادن به نوار کاست)، غیرخطی است. در دنیای دیجیتال، با یک کلیک می‌توانید از یک موضوع به موضوعی کاملاً متفاوت پرش کنید. این غیرخطی بودن در ادبیات پست‌مدرن هم دیده می‌شود که زمان و مکان در آن به هم می‌ریزد. کودکان در این فضا هم‌زمان می‌توانند یاد بگیرند، محتوا تولید کنند یا حتی نقش بازی کنند. بیش از ۷۰ درصد محتوای آموزشی سواد دیجیتال در اینترنت توسط کودکان ۱۰ تا ۱۲ ساله تولید می‌شود که نشان‌دهنده حضور فعال آن‌ها در این فضاست.»
او افزود: «تفکر کوانتومی ساختار آموزش کلاسیک را به چالش می‌کشد. در مدل سنتی، معلم تنها انتقال‌دهنده اطلاعات بود، اما در دنیای دیجیتال، معلم به تسهیل‌گر و حتی یادگیرنده تبدیل می‌شود. کودکان امروز اغلب در بازی‌ها و فناوری‌ها مهارت‌هایی دارند که بزرگ‌ترها از آن‌ها یاد می‌گیرند. مثلاً وقتی مشکلی در موبایل یا کامپیوتر پیش می‌آید، اغلب از کودکان کمک می‌گیریم. این نشان‌دهنده تغییر نقش‌ها در آموزش است.»
حاجی‌زین‌العابدینی ادامه داد: «بازی‌های امروزی مثل ماینکرافت قوانین ثابت ندارند و به کودکان اجازه می‌دهند خلاقیت خود را در نقش‌های مختلف نشان دهند. برخلاف بازی‌های قدیمی مثل قارچ‌خور در آتاری که مسیری خطی داشت، بازی‌های جدید فضایی غیرخطی و پویا دارند که کودکان را به تفکر چندبعدی تشویق می‌کنند. تشخیص اخبار جعلی یا ارزیابی اطلاعات نیازمند تفکر چندبعدی است. تفکر کوانتومی به کودکان کمک می‌کند تا بپذیرند هیچ‌چیز مطلق نیست و هر روایتی می‌تواند هم‌زمان حقیقت و فریب را در خود داشته باشد.»
تحول دیجیتال و شایستگی‌های نوین
در ادامه منصور ساعی دکتری علوم ارتباطات و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی نیز در این نشست اظهار داشت: «تحول دیجیتال در همه علوم اثرگذار بوده و سواد دیجیتال به‌نوعی از دل این تحول برآمده است. تحول دیجیتال صرفاً تغییر فرمت یا آنلاین کردن فرآیندها (مثل خدمات بانکی آنلاین) نیست، بلکه تغییر در روابط و ساختارها را دربرمی‌گیرد. این تحول مانند دگردیسی پروانه است؛ سفری با پایان باز که در آن با رویدادها و موضوعات جدیدی آشنا می‌شویم. فناوری‌هایی مثل هوش مصنوعی پیشران این تحول هستند و زندگی ما را به‌سمت دیجیتالی شدن سوق می‌دهند.»
وی افزود: «نسل‌های جدید (زد، آلفا، بتا و سیگما) با ساختار ذهنی و روابط متفاوتی رشد می‌کنند. حتی فیزیک بدن و جامعه‌شناسی آن‌ها در حال تغییر است. اما والدین، به‌ویژه نسل مهاجران دیجیتال، هنوز یک پای‌شان در سنت و یک پای‌شان در مدرنیته است. مهاجران دیجیتال مانند مهاجری هستند که به کشوری جدید می‌روند و با وجود تلاش برای تطبیق، همچنان لهجه فرهنگی و زبانی دارند. آن‌ها در دنیای دیجیتال گاهی نمی‌دانند چگونه رفتار کنند یا کنش درستی داشته باشند. این در حالی است که سیاست‌گذاران در برخی کشورها درک درستی از این تحول ندارند و حتی می‌توان گفت جزو محرومان دیجیتال هستند.»
ساعی درباره شایستگی‌های دیجیتال گفت: «برای زندگی در دنیای دیجیتال، نیاز به شایستگی‌هایی فراتر از ابزارها داریم. این شایستگی‌ها شامل توانایی دسترسی، مدیریت، فهم، ادغام، ارزیابی، تولید و انتشار محتوای ایمن و مناسب، و همچنین برقراری ارتباط، تعامل و همکاری از طریق فناوری‌های دیجیتال است. دنیای دیجیتال، زیست‌جهان ماست؛ جایی که نه‌تنها برای کارهای بانکی یا رفع نیازهای روزمره، بلکه برای ایجاد شبکه‌های اجتماعی، خلق روابط و تأثیرگذاری استفاده می‌شود. برای مثال، در نئوبانک‌ها اعتبارسنجی افراد دیگر بر اساس درآمد نیست، بلکه بر اساس اعتبار و خوشنامی در شبکه‌های اجتماعی انجام می‌شود.»
والدین و بازنمایی کودکان در دنیای دیجیتال
این دکتری علوم ارتباطات درباره بازنمایی کودکان در فضای دیجیتال اظهار داشت: «یکی از جنبه‌های مهم شایستگی دیجیتال، آداب معاشرت در دنیای دیجیتال است. مطالعه‌ای روی دانش‌آموزان دبیرستانی در تهران نشان داد که والدین اغلب فرزندان خود را در شبکه‌های اجتماعی دنبال می‌کنند، اما گاهی با پیام گذاشتن یا نصیحت کردن سعی در کنترل آن‌ها دارند. این رفتارها نشان‌دهنده انتقال آداب معاشرت سنتی به دنیای دیجیتال است، در حالی که تعاملات کودکان در این فضا متفاوت است. والدین باید یاد بگیرند که چگونه حضور فرزندان‌شان را در این فضا به رسمیت بشناسند.»
حقوق تصویر کودکان
او درباره حقوق تصویر کودکان افزود: «یکی از مسائل مهم در دنیای دیجیتال، بازنمایی کودکان، به‌ویژه خردسالان، است. والدین اغلب لحظات خوشایند زندگی فرزندان‌شان (مثل تولد یا غذا خوردن) را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند. اما این کار می‌تواند پیامدهای حقوقی جدی داشته باشد که در ایران اغلب نادیده گرفته می‌شود. در بسیاری از کشورها، حقوق تصویر کودکان بخشی از حقوق ارتباطات است. بر اساس ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک، هیچ‌کس نباید بدون رضایت کودک در امور خصوصی او دخالت کند، از جمله انتشار تصاویرش.»
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ادامه داد: «در فرانسه، انتشار تصاویر کودکان بدون رضایت می‌تواند منجر به جریمه‌های سنگین (تا ۴۵ هزار یورو یا یک سال حبس) شود، به‌ویژه اگر تصویر در بزرگسالی برای کودک شرم‌آور باشد. قوانین این کشور استفاده تجاری از کودکان زیر ۱۶ سال در رسانه‌های اجتماعی را ممنوع کرده است. اگر کودکی به‌عنوان اینفلوئنسر فعالیت کند و درآمد کسب کند، بخشی از این درآمد باید در حسابی برای آینده او ذخیره شود تا والدین نتوانند آن را کاملاً مصرف کنند. مطالعات نشان می‌دهد که بیشتر دنبال‌کنندگان صفحات کودکان در شبکه‌های اجتماعی، که توسط والدین مدیریت می‌شوند، افراد غریبه هستند. این موضوع می‌تواند حریم خصوصی کودکان را به خطر بیندازد.»
اشتراک‌گذاری تصاویر و سواد دیجیتال والدین
ساعی با اشاره به اهمیت سواد دیجیتال والدین، گفت: «والدینی که سواد دیجیتال بالاتری دارند، معمولاً در اشتراک‌گذاری تصاویر فرزندان خود تصمیمات آگاهانه‌تری می‌گیرند. این والدین از تنظیمات حریم خصوصی در دستگاه‌ها و سکوهای خود استفاده می‌کنند و با دقت بیشتری انتخاب می‌کنند که چه محتوایی را به اشتراک بگذارند. مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ توسط جانسون و همکاران در انگلستان نشان داد والدینی که آموزش‌های سواد دیجیتال دیده‌اند، ۴۵ درصد کمتر تصاویر فرزندان خود را در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند.»
توانمندسازی مهاجران دیجیتال
او افزود: «یکی از راه‌های تقویت شایستگی‌های دیجیتال، توانمندسازی مهاجران دیجیتال، به‌ویژه در ارتباط با کودکان است. شتاب‌دهنده(استارتاپ)هایی در این حوزه فعال هستند که بر چگونگی گفت‌وگو و مشارکت با کودکان تمرکز دارند. برخلاف تصور رایج، کودکان اگرچه مهارت‌های فنی دیجیتال دارند، اما اغلب فاقد درک اجتماعی، فرهنگی و پیامدهای ناشی از فعالیت‌های دیجیتال هستند. این کمبود از طریق گفت‌وگوهای آگاهانه و مشارکت فعال قابل رفع است.»
نیاز به قوانین و آموزش
ساعی در پایان تأکید کرد: «در ایران، هنوز قوانین شفاف و هدفمندی درباره حقوق تصویر کودکان در فضای دیجیتال وجود ندارد. انجمن‌های حامی کودکان باید برای تدوین این قوانین تلاش کنند. ایجاد کمپین‌های آموزشی می‌تواند نقش مؤثری در افزایش آگاهی عمومی داشته باشد. هدف این کمپین‌ها، ترویج کنشگری آگاهانه در زیست‌جهان دیجیتال است؛ به این معنا که افراد بدانند چگونه در زمان مناسب و در سکوهای مناسب اینترنتی مشارکت کنند.»
این نشست با تأکید بر ضرورت افزایش آگاهی والدین و تدوین قوانین حمایتی برای کودکان در فضای دیجیتال به پایان رسید.
