به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل کانون؛ این نشست روز چهارشنبه ۲۸ آبان ۱۴۰۴ به همت کانون علوم و فناوری‌های نوین ایران(کافنا) و با مشارکت کانون پرورش فکری استان لرستان به‌صورت حضوری و برخط برگزار شد.
برنامه‌های «کافناگپ» با هدف تقویت سواد علمی نوجوانان و آشنایی با تاریخ دانش و علوم در ایران، فرصتی فراهم کرد تا مخاطبان به‌صورت تعاملی با میراث علمی کهن ایران در حوزه نجوم و رصد آسمان آشنا شوند.
نگاهی تاریخی به توجه ایرانیان با آسمان
گلمرادی‌فرد در ابتدای نشست به جایگاه برجسته پدیده‌های آسمانی در تمدن ایران باستان پرداخت و توضیح داد: اعتدال بهاری و پاییزی و انقلاب تابستانی و زمستانی نقش اساسی در شکل‌گیری تقویم‌های اولیه، آیین‌های مذهبی و حتی معماری مقدس داشته‌اند. او با اشاره به مفهوم اعتدال و برابری طول روز و شب گفت: بسیاری از بناهای کهن ایران بر اساس نور خورشید در روزهای اعتدال طراحی شده‌اند و نمونه‌های شاخص آن را می‌توان در چهارطاقی‌های نیاسر، لایبید و حسن‌آباد مشاهده کرد.
گلمرادی‌فرد با نمایش تصاویر این بناها توضیح داد که نسبت دقیق جهت و اندازه بناها با مسیر طلوع و غروب خورشید، دانش نجومی معماران آن دوران را نشان می‌دهد.
به گفته او، این طراحی‌ها نه تنها جنبه مذهبی و آیینی داشته، بلکه نشانه‌ای از پیوند معماری با علوم طبیعی و رصد دقیق آسمان بود.
معماری نجومی؛ نشانه پیشرفت علمی
در ادامه، گلمرادی‌فرد به اهمیت چهارطاقی‌ها در دوره اشکانی و ساسانی پرداخت و توضیح داد که این بناها علاوه بر کاربرد آیینی، در عمل به‌عنوان ابزار سنجش نور خورشید و تعیین آغاز فصل‌ها عمل می‌کردند. او نمونه‌ای کمتر شناخته‌شده در لرستان با نام «۱۲جی» را معرفی کرد؛ مجموعه‌ای از برج‌های خورشیدی که هر یک با ماه‌های سال مرتبط بوده و اکنون تنها دو برج آن باقی مانده است. این برج‌ها نمونه‌ای روشن از توجه ایرانیان به چرخه‌های نجومی و ارتباط آن با زندگی روزمره و فعالیت‌های کشاورزی بوده‌اند.
قدیمی‌ترین ابزار نجومی ایران
گلمرادی‌فرد سپس به معرفی «بشقاب برنجی نجومی» کشف‌شده در لرستان پرداخت. این اثر با نقش‌های دقیق از صورت‌های فلکی مانند شکارچی، به گفته پژوهشگران، قدیمی‌ترین ابزار شناخته‌شده نجومی در ایران باستان محسوب می‌شود.
او افزود: این ابزار نشان‌دهنده تسلط ایرانیان باستان بر مشاهده و ثبت حرکت ستارگان و استفاده از آن برای زمان‌بندی مراسم و فعالیت‌های اجتماعی بوده است.
نمونه‌های برجسته در استان‌های مختلف
شرکت‌کنندگان از استان‌های مختلف نیز آثار نجومی شاخص مناطق خود را معرفی کردند، از جمله: برج طغرل و کاربرد آن در سنجش زمان و تعیین فصل‌ها، چارتاقی‌های قزوین و حسن‌آباد که با توجه به مسیر نور خورشید ساخته شده‌اند، مجموعه جهانی تخت جمشید و کعبه زرتشت در فارس که ساختار پله‌های آن به گفته پژوهشگران نوعی تقویم سایه‌ای است وگنبد قابوس در استان گلستان که یکی از دقیق‌ترین بناهای خورشیدی معماری ایران محسوب می‌شود.
این بخش از نشست، نشان‌دهنده گستردگی و تنوع میراث نجومی ایران در استان‌های مختلف بود و اهمیت آموزش و معرفی این آثار به نسل جدید را پررنگ کرد.
ورود اسلام و آغاز عصر رصدخانه‌ها
گلمرادی‌فرد با تقسیم‌بندی تاریخی نجوم ایران به دو دوره «پیش از اسلام» و «پس از اسلام»، توضیح داد که از قرن سوم هجری به بعد، فعالیت‌های نجومی در ایران شکل نظام‌مندتری پیدا کرد.
او گفت: با گسترش ترجمه آثار یونانی، بابلی و هندی، زمینه شکل‌گیری زیج‌ها و جدول‌های دقیق نجومی فراهم شد و دانشمندانی چون عبدالرحمان صوفی، خوارزمی، خواجه نصیرالدین طوسی و جمشید کاشانی، نجوم ایران را به اوج رساندند.
نقش زیج‌ها و تحول محاسبات
گلمرادی‌فرد با معرفی کتاب تاریخی «صورالکواکب» اثر عبدالرحمان صوفی توضیح داد که زیج‌ها شامل محاسبه موقعیت ستارگان و سیارات، تعیین قبله، زمان دعاها، تقویم کشاورزی و پیش‌بینی گرفتگی‌ها بوده‌اند.
او افزود: تفاوت مهم دوره پس از اسلام با دوره قبل، ورود فرهنگ مکتوب‌سازی دانش نجوم بود که باعث شد بسیاری از داده‌ها و محاسبات برای نسل‌های بعد محفوظ بماند.
در بخش پایانی نشست، نوجوانان و اعضای مراکز کانون استان لرستان پرسش‌هایی درباره صورت‌های فلکی، برج‌های سال، تفاوت گستره صورت‌ها، بزرگ‌ترین و کوچک‌ترین صورت‌های فلکی، کاربرد زیج‌ها و ابزارهای نوین رصدی مطرح کردند.
گلمرادی‌فرد نرم‌افزارهایی مانند Stellarium را معرفی کرد و توضیح داد که امروزه به کمک ابزارهای دیجیتال می‌توان موقعیت ستارگان را برای سال‌ها و قرن‌های آینده محاسبه کرد، اما زیج‌ها همچنان بخش مهمی از میراث علمی ایران باقی مانده‌اند.
برنامه‌های «کافناگپ» با هدف تقویت سواد علمی، آشنایی نوجوانان با تاریخ دانش در ایران و پیوند میان علوم پایه و میراث فرهنگی، در هفته‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت.
