در این مقاله با توجه به ویِِِِژگی‌های قصه‌گویی و فعالیت ادبی در کانون به نقش و تاثیر قصه‌ بر این فعالیت پرداخته می‌شود. در این راستا پژوهش‌های انجام شده در این زمینه و مرتبط با قصه و فعالیت ادبی یا جنبه‌هایی از آن نظیر واژگان و مهارت‌های زبانی مرور می‌شود. این مقاله به صورت کتابخانه‌ای انجام شده است و در پایان پیشنهاداتی کاربردی در امر قصه‌گویی با توجه به اهداف فعالیت ادبی ارائه شده است. سعی شده حداقل یک پیشنهاد برای هر کدام از بخش‌ها داده شود. با توجه به بررسی‌های انجام شده در این مقاله رابطه تنگاتنگی بین قصه و قصه‌گویی با فعالیت ادبی به خصوص در کلاس‌های ادبی- حضوری و کارگاه داستان دیده می‌شود.

 

قصه همواره دریچه‌ای بوده‌است که از همان حضور آدمی در جهان هستی او را به افق های دوری در خیال پیوند داده‌است. از همان آغاز رازهای آفرینش هر یک در خیال او داستانی شده است برای پاسخی به ذهن پرسش‌گر و خلاقش. این نقاشی خیالی که در کلام رنگ می‌گیرد مفری بوده‌است برای پناه از ترس‌ها،  ندانستن‌ها و گریز از تنهایی و ظرفی برای پرسش‌های اساسی‌اش. همین همراهی دیرینه داستان نشانگر اهمیت این هنر است. قصه داستانی‌است که به زبان می‌آید و مرکبی‌است که کودک را می‌برد تا شگفتی و هیجان ماجرا و تا تجربه زبان و لذت سرگرمی. دانستن و ندانستن اینکه با هر قصه‌ای چه دریچه‌ای برای کودک گشوده می‌شود اگرچه در آنچه او به چنگ می‌آورد تفاوتی حاصل نمی‌کند ولی برای مربی شناخت و تجربه‌ای لذت‌بخش می‌سازد و راه را برای ادامه مسیر روشن می سازد و پرهیجان‌. چراکه می‌داند در چه راهی، به چه مقصودی و با چه ابزاری قدم برمی‌دارد و تغییر را در پیشانی آثار شفاهی و مکتوب کودک و نوجوان می‌بیند و می‌خواند.

 

به‌رغم تلاش نگارنده پژوهشی مستند و مکتوب در زمینه موضوع مقاله حاضر یعنی نقش قصه‌ در گسترش فعالیت ادبی یافت نشد، درحالی‌که در حیطه تاثیرات و نقش قصه و قصه‌گویی بر کودکان موارد متعددی دیده ‌شد که بیشتر جنبه نظری دارند تا تحقیقی. به هر رو مواردی از تاثیر قصه بر ذخیره واژگانی و قصه و زبان دیده شد که اجمالا به آن اشاره می شود.

"تاثیر قصه‌گویی بر خزانه لغات کودکان 3 تا 6 سال"، نازنین سالاری82-1381این پژوهش که در رشته مشاوره و در مقطع کارشناسی ارشد انجام شده است با هدف بررسی تاثیر قصه‌گویی بر دایره واژگانی کودکان انجام گرفته است. این تحقیق که به صورت میدانی انجام گرفته نشان می‌دهد قصه‌گویی بر خزانه لغات کودکان تاثیر دارد و در عین حال متغیر سن را نیز در این تاثیر دخیل دانسته‌است. ولی جنسیت را عامل تاثیرگذاری نمی‌داند. در این پژوهش ذخیره واژگانی مهم بوده و ارزیابی شده است و نه تنها واژه‌های به‌کارگرفته شده توسط آزمون شونده‌ها مهم بوده است بلکه واژه‌های قابل فهم نیز ملاک قرار گرفته است.

پژوهش دیگری که به نوعی قصه را متغیر اصلی قرار داده‌است پژوهش حمیده رفیعی با عنوان "بررسی تاثیر قصه‌گویی بر مهارت خواندن دانش‌آموزان" بوده است که در سال 89-1388 انجام گرفته است. در این پژوهش که به‌صورت میدانی انجام شده‌است و دانش‌آموزان دوم ابتدایی مورد بررسی قرار گرفته‌اند، قصه‌گویی بر تقویت مهارت در لحن و آهنگ کلام تاثیر داشته‌است و همچنین بر درک و فهم کودکان آزمون شده اثرگذار بوده‌است. به‌علاوه قصه‌گویی بر تقویت دریافت پیام اصلی داستان نیز موثر بوده‌است.

صرف نظر از دو نمونه یاد شده موارد پِژوهشی دیگر به تاثیر قصه بر جنبه های دیگر رشدی و عاطفی کودک نظر داشته‌اند که از موضوع مقاله حاضر دورند.

 

از فعالیت‌های اصلی مرکز آفرینش‌های ادبی، برگزاری کلاس‌های ادبی-حضوری و بعد از آن برگزاری کلاس‌های کارگاهی شعر و قصه است. در کنار این فعالیت‌ها، آموزش مکاتبه‌ای و کلاس‌های شعر و قصه کودکان، انجمن‌های ادبی شعر و داستان نیز اجرا می‌شود که در این مقاله قصد بر این است که با توجه به اینکه مخاطبین کلاس‌های ادبی-حضوری عمدتا کودکان و مخاطبین کارگاه‌ها نوجوانان هستند، به نقش قصه در این کلاس‌ها و تاثیر آن در گسترش و جذابیت این فعالیت پرداخته شود. با این توضیح اهداف و چشم‌انداز کاری مربیان در این کلاس‌ها را از نظر گذرانده و در مقابل کارکرد قصه و قصه‌گویی با توجه به تاثیراتش بر این فعالیت‌ها بررسی می‌شود. از طرفی از میان اهداف قصه‌گویی (ناظمی به نقل از رضا غنی) اهداف آموزشی، اهداف پرورشی، اهداف سرگرم‌کننده و اهدافی فرعی‌تر که در ارتباط با فعالیت ادبی و موضوع مورد توجه این مقاله است. در کارکردهای آموزشی قصه هر آنچه مربی یا معلم قصد منتقل کردنش را داشته باشد قابلیت چراکه «آموزش از طریق قصه‌گویی ، مطالب را زنده، شوق‌انگیز و جذاب می‌کند.»(ناظمی) در اهداف آموزشی، پیشرفت و گسترش خلاقیت، غنای آموزش زیبایی‌شناسی، آموزش ادبیلات، آموزش مهارت‌هایی نظیر خوب گوش کردن مدنظر است. در کارکرد و هدف پرورشی، قصه‌گویی، نظم فکری و تمرکز حواس، تقویت مهارت کلامی، توانایی تفکر و تعقل مورد توجه است. به‌علاوه در کنار این کارکردها قصه به ایجاد رابطه عاطفی بین مربی و کودک و نوجوان کمک کرده و به‌خصوص کودک و نوجوان را به خواندن تشویق می‌نماید.

 

یکی از ویژگی‌های قصه‌گویی، سرگرم‌کنندگی و لذت‌بخش بودن آن است. «لذت بردن از شنیدن یک قصه مقصود اصلی و ابتدایی‌ترین توجیه برای یک قصه‌گو می‌تواند باشد».(مرادحاصل،ص31) این ویژگی نه تنها کودک را جذب می‌کند بلکه او را با دنیای تازه‌ای از زبان و کلام و داستان روبه‌رو و آشنا می‌سازد. قصه‌گویی جنبه پررنگی از ادبیات شفاهی است که ضمن تاثیر در غنای زبانی کودک – که بعد از به این به آن اشاره خواهد شد- در آشنایی و انس او با داستان‌های عامیانه، فولکلور، باورها و آداب و سنن موثر است. این همان جنبه‌ایست که در یکی از دو محور اساسی فعالیت ادبی یعنی تجربه ادبی مدنظر است. «در لذت و تجربه ادبی سعی بر وسعت بخشیدن به کنجکاوی‌های کودک و نوجوان و گسترش دادن ظرفیت‌های ذهنی او برای تجربه‌های بیشتر است».(مدیریت آفرینش‌های ادبی، 1387)

کودکان و نوجوانان از طریق قصه‌گویی یا قصه‌خوانی با ادبیات آشنا و یا در آن عمیق‌تر می‌شوند. از کارکردهای قصه‌گویی یکی همین مواجه ساختن کودکان و نوجوانان با نش و داستان است که البته یکی از اهداف قصه‌گویی نیز هست؛ هدف پرورشی. «تربیت ذوق ادبی و هنری کودکان و نوجوانان، تقویت حس کنجکاوی آنان[...] حاصل ایجاد ارتباطی است که کودکان با مربی قصه‌گو ایجاد می‌کند.» (ناظمی ص 70) از آنجایی که شنیدن داستان برای کودکان جذاب است و سرگرم‌کننده، قصه‌گویی و قصه‌خوانی می‌تواند ضمن تنوع بخشیدن به فعالیت ادبی در راستای هدف تجربه ادبی نیز موثر باشد.

 

در تربیت ادبی که موازی با تجربه ادبی صورت می‌گیرد «مخاطبین تشویق می‌شوند تا بیشترین برداشت را از تجربیات روزمره خود داشته باشند و با نگاه ادبی بتوانند این تجربیات را به ادبیات نزدیک کنند.جزییاتی که در محیط زندگی کودک یا نوجوان وجود دارد اعم از پدیده‌ها، رویدادها و انسان‌ها مایه‌های اصلی برای تخیل و نوشتن خلاق است.»(مدیریت آفرینش‌های ادبی،ص26-27) و در ادامه کودکان و نوجوانان می‌آموزند چگونه زبان و تخیل را برای خلق یک داستان به‌کار گیرند و به‌خصوص زمانی که وارد کارگاه‌های داستان می‌شوند می‌آموزند که چگونه از آنچه در توجه به محیط و تجربه داستان آموخته‌اند برای توصیف فضاهای داستانی‌شان بهره گیرند.

 

قصه‌ها، داستان انسان‌ها و اقوام و پدیده‌هاست و همه آن چیزی را منعکس می‌کنند که در دنیای آدمی به طور ذهنی و عینی می‌گذرد. در قصه‌گویی، قصه‌گو با بیان احساسات شخصیت‌های قصه و تصویر فضاهای آن حس‌های کودک و نوجوان را به کار و تجربه می‌آورد. وقتی کودک در معرض قصه‌ای مثل "دیگ مسی" قرار می‌گیرد، شوری نمک دریا را حس می‌کند و بعد از این با درک تازه‌ای از این حس آن را به‌کار می‌گیرد و چه بسا در فعالیت ادبی او نیز تاثیرگذار باشد. دقیقا این همان نقطه‌ای است که مورد توجه فعالیت ادبی نیز هست. در مرحله اولیه تربیت ادبی "تقویت و پرورش حواس" هدف کلی مورد نظر فعالیت ادبی است که در پی آن به کارگیری بهتر حواس پنج‌گانه، توجه بیشتر به محیط اطراف و دریافت‌های تازه از پدیده‌ها و محیط توسط اعضاء مد نظر است. (عطاءالهی،1384) در این طرح‌ها که در قالب بازی و سرگرمی انجام می‌شود، کودک در به‌کارگیری حواسش آگاهانه‌تر عمل می‌کند. همین توجه به محیط اطراف و به‌کارگیری آگاهانه حواس در گام بعدی فعالیت ادبی به توصیف و فضاسازی داستان کمک می‌کند. این درحالی‌است که اگر در انتخاب قصه به این امر توجه شود کارکرد مستقیمی در مرحله اولیه کلاس ادبی یعنی تقویت و پرورش حواس دارد. به‌علاوه با قصه‌گویی در گروه سنی نوجوان در مرحله "مشاهده‌نویسی" نیز توجه و دقت در جزییات، کشف روابط بین آنها و توصیف حسی و عاطفی آنها که از اهداف مشاهده‌نویسی است برآورده می‌شود.

 

قصه‌گویی نوعی ادبیات شفاهی است.(ناظمی،ص 64) آشنایی با نوع شفاهی ادبیات درک تازه‌ای از زبان را به کودک و نوجوان می‌بخشد. افسانه‌ها، متل‌ها و حکایات که در قالب قصه برای کودکان و نوجوانان بیان می‌شود دانش زبانی آنها را غنی می‌سازد. حتی اگر آن زبان را به‌کارنگیرند و از واژگان آن استفاده نکنند زبان قصه را تجربه کرده و با دنیای زبانی تازه‌ای مواجه می‌شوند. قصه در قالب کلام جان می‌گیرد و اولین برخورد کودک با قصه با شنیدن واژه‌ها، جملات کوتاه و مرکب، لحن و کلام است. به این طریق کودک زبان را به‌طور غیرمستقیم آموزش می‌بیند. «اولین اثر قصه‌گویی، در شکل‌گیری ادبیات گفتاری کودکان است. بسیاری از کلمات، واژه‌ها و مفاهیم ادبی را از طریق احساس خود درک کرده و کاربرد صحیح آن را می‌آموزد.»(ناظمی،ص64)

 همانطور که ساراکن‌ رایان در مطلبی تحت عنوان "قصه‌گویی: راهی برای آموزش زبان مادری و تربیت ذوق هنری" می‌نویسد، قصه‌گویی با روشی کاملا طبیعی و عاطفی زبان مادری را آموزش و قواعد آن را منتقل می کند. او با اشاره به حساسیت دوره ابتدایی در آموزش زبان معتقد است معلم در نقش یک قصه‌گوی خوب می‌تواند مهارت خوب گوش کردن و مهارت زبانی کودکان را بالا برده و با خوب تلفظ کردن، استفاده از عبارات صحیح و اصولی و خوب بیان کردن و دیگر تکنیک‌های زبانی، الگویی صحیح در اختیار قرار داده و تاثیرگذار باشد.(ص50 و 44)

در سطحی بالاتر و در بررسی تاثیر قصه بر نوجوانان در فعالیت ادبی کارگاهی، قصه تجربه خوبی در گفتگو‌نویسی در اختیار نوجوانان قرار می‌دهد. با توجه به اینکه جنبه شفاهی قصه برجسته‌تر است قصه می‌تواند به نوجوانان قابلیت گفتگو را در تیپ‌سازی و شخصیت‌پردازی نشان داده و به‌طور غیر مستقیم آموزش دهد.

برای فعالیت ادبی در حیطه زبان دو بُعد می‌توان در نظر گرفت: بُعد شفاهی و بُعد مکتوب. با اشاراتی که رفت واضح است که جنبه شفاهی این فعالیت را می‌توان از طریق قصه و قصه‌گویی تقویت کرد و پرورش داد. به‌خصوص که گاهی دیده می‌شود به این بُعد از کار در قیاس با بُعد مکتوب کمتر پرداخته می شود و کلاس ادبی بیشتر در ارائه و تجربه آثار مکتوب معنا می‌یابد.

از طرفی با مروری گذرا به مرحله دوم از فعالیت ادبی و اهداف آن تاثیرگذاری قصه بر فعالیت ادبی به خوبی نمایان می‌شود. در گام بعدی‌ ِ کلاس ادبی "آشنایی با کلمه و جمله و کاربردهای آن به‌عنوان ابزار کار ادبی" مورد توجه است، و با اهدافی نظیر: آشنایی اعضا با ظرفیت‌های مختلف کلمه و جمله، غنی و گسترده شدن دایره واژگانی اعضا و ایجاد توانایی نوشتن جمله‌های زیبا و حس برانگیز در اعضا انجام می‌شود. (عطاءالهی،1384) به این ترتیب مربی قصه‌گو با بیان درست آواها و واژه‌ها و تغییرات در لحن و کلام کودک و نوجوان را با قابلیت‌ها و انعطاف‌های زبانی آشنا و درگیر می‌کند.

 

حیطه وسیع تخیل بخش مهمی از کلاس ادبی را می‌سازد. این بخش از کار با اهدافی نظیر: « وارد کردن اعضا به فضاهای نامتعارف و انگیزه عمل بیشتر برای شکستن قالب‌های کلیشه‌ای، تجربه فضاهای ذهنی تازه در خیال‌پردازی، وسعت دادن به دامنه سوژه‌ها برای خیال‌پردازی، پیدا کردن ارتباط‌های تازه بین چیزهایی که به نظر بی‌ارتباط هستند و یا ارتباط معمولی دارند و گذاشتن اعضا در یک موقعیت تازه و جذاب به‌خصوص چیزهایی که مورد علاقه بچه‌هاست، انجام می شود.» (عطاءالهی، 1387) اگرچه در این بخش اهداف به صورت جزیی مطرح می‌شود و شاید در نگاه اول از اهداف و کارکردهای قصه‌گویی دور باشد ولی مستقیما با گسترش و پیشرفت خلاقیت که یکی از کارکردهای قصه است در ارتباط است. چرا که «تخیل سرمنشأ خلاقیت است»(یوسفی86) و کنش‌های داستانی قصه ذهن کودک را ورز می‌دهد و سبب بالندگی او می‌شود. هنگامی که کودک با اثری همذات پنداری می کند آرام آرام عرصه تخیل او نیز شروع به بیدار شدن می‌کند و هر چه این پدیده عمیق تر باشد میدان ذهنی کودک وسیع تر و ژرف تر می‌گردد(یوسفی 86-ص83) و این میدان ذهنی بستر مناسبی است برای فعالیت ادبی و داستان‌پردازی. هر قصه‌ای ماجرایی را دنبال می‌کند و این ماجرا مخاطب را با فراز و فرود و ابهاماتی مواجه می‌کند همین نکته حس کنجکاوی کودک را برای پیش بینی و گره‌گشایی ماجرا برمی‌انگیزد و او را سرگرم می‌کند و درعین‌حال تخیل او را پرورش می‌دهد. و این چنین است که « داستان میدان خیال کودکان را گسترش می‌دهد و موجب پرورش ذهن و هوشیاری آنان می‌شود.»(ناظمی،ص70)

هرچه کودک و نوجوان بیشتر در معرض قصه و داستان قرار بگیرد بیشتر در خود احساس توانایی در نوشتن می‌کند. بیشتر به این دلیل که ذهن و تخیلش برای قصه‌پردازی آماده و خلاق می‌شود. همانطور که اندرو رایت معتقد است داستان‌گویی باعث تشویق و عکس‌العمل بچه‌ها برای خواندن و نوشتن می‌شود. (رایت،1384) در همین‌جاست که یکی دیگر از کارکردهای قصه و قصه‌گویی یعنی پرورش ذوق هنری با هدف فعالیت ادبی آمادگی برای نوشتن همسو می‌شود.

 

فعالیت ادبی، چه در مرحله طرح‌های ادبی در کلاس ادبی- حضوری و چه در کارگاه ها می‌تواند از قصه و قصه‌گویی بهره فراوانی ببرد. این استفاده می‌تواند در مراحل کار و به شیوه‌های متفاوت انجام شود. از فضاسازی کلاس ادبی گرفته تا اجرای خود کلاس و طرح ادبی از قصه می‌توان استفاده بهینه کرد. باید توجه داشت که انتخاب قصه با در نظر داشتن هدف فعالیت ادبی بسیار مهم است. همین نکته اهمیت احاطه هرچه بیشتر مربی بر قصه‌ها را نیز نشان می‌دهد. به‌علاوه توصیه می شود مربی هراسی از اجرای قصه نداشته باشد چراکه انواع متفاوت قصه‌گویی و قصه‌خوانی فضای باز و منعطفی را برای این فعالیت به روی مربی گشوده‌است.

در اینجا نکاتی برای استفاده موثرتر و کاربردی قصه در فعالیت ادبی با توجه به اهداف و نوع فعالیت ادبی مطرح می‌شود.

·         جلسه اول کلاس ادبی جلسه آشنایی و پیوند مربی و عضو است و از آنجایی که قصه می‌تواند محفلی مناسب باشد برای جذب عضو و ایجاد صمیمیت و فضایی امن برای او.

·         فضایی برای یک قصه کوتاه در نظر گرفته شود تا کلاس با لذت ادبی و سرگرم‌کننده شروع شود.

·         در مرحله تقویت و پرورش حواس، انتخاب قصه‌هایی با مضامینی که حواس پنجگانه در آنها پررنگ است مثل افسانه "دیگ مسی" کاربردی و موثر است. همچنین استفاده از ابزار؛ ابزار صوتی (برای تقویت حس شنوایی) و انواع تکنیک‌های قصه‌گویی مثل قصه با کاردستی[1](تقویت حس لامسه)، قصه با تصویر[2](تقویت حس بینایی و توجه به جزییات)، مفید واقع می‌شود.

·         مربی می‌تواند قصه‌ای را نقل کرده و از اعضا بخواهد جزییات فضای قصه را بازگو یا تصویر کنند. این کار می‌تواند به صورت فردی یا گروهی انجام شود. در این فعالیت ضمن سرگرم شدن کودکان، آنها لذت برده و برای نوشتن آماده شده و تخیل شان تقویت می‌شود. 

·         در کارگاه‌های داستان، قصه‌ای با گفتگو‌های زیاد و متفاوت با لحن و زبان خاص شخصیت‌ها انتخاب و اجرا شود و از نوجوانان خواسته شود تا فضاهای مشابهی را در قالب نوشتار تجربه کنند.

·         در جهت پرورش تخیل کودکان، می‌توان قصه تا نقطه حساسی مثل اوج داستان تعریف کرد و از اعضا خواست تا پایان‌های متفاوتی برای آن ترسیم کنند.

·         قصه‌ای برای کودکان خوانده شود و از آنها خواسته شود که هر کدام بخشی از قصه را بازگو کنند. این کار مهارت کلامی آنها را بالا برده و آنها را قصه‌پردازی و تجربه قصه‌گویی مهیا می‌کند.

 

 

با توجه به بررسی‌های انجام شده در این مقاله رابطه تنگاتنگ قصه و قصه‌گویی با فعالیت ادبی به خصوص در کلاس‌های ادبی-حضوری و کارگاه داستان دیده شد. به‌علاوه با مرور و بررسی اهداف فعالیت ادبی و قصه‌گویی و مقایسه آنها هم‌راستا یی این دو فعالیت نشان داده‌شد. همانطور که در پیشنهادات نیز اشاره شد قصه به‌عنوان ابزار و تسهیل‌گر فعالیت ادبی کارکرد بالایی دارد و می‌توان از این فعالیت در جهت گسترش و تقویت فعالیت ادبی بهره برد.

رایان،ساراکن.هنر قصه‌گویی برای کودکان. تهران: کیانا،1381

رایت،اندرو. ترجمه نازنین نصرتی. آموزش زبان به کودکان به شیوه قصه‌گویی. تهران: امیرکبیر، 1384

رحماندوست،مصطفی. قصه‌گویی و راه و رسم. تهران: رشد. 1381

مرادحاصل،مهدی؛ آیت‌اله محمدپور. قصه‌گویی، قصه‌خوانی و شعر در مدارس دوره ابتدایی. تهران: موسسه فرهنگی منادی ترتیب،1382

ناظمی،یحیی. ادبیات کودکان رویکردی بر قصه‌گویی و نمایش خلاق. تهران: چاپار،1385

یوسفی،محمدرضا. قصه و قصه‌گویی. تهران: پیک بهار،1386

عطاءالهی،محبوبه. پله پله تا نوشتن(1).مرکز آفرینش‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران.1384 (جزوه کاری)

عطاءالهی،محبوبه. پله پله تا نوشتن(2)مجموعه طرح‌های ادبی تخیلی.مرکز آفرینش‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان تهران.1387 (جزوه کاری)

مدیریت آفرینش‌های ادبی. گام به گام تا نوشتن؛روش‌های آماده کردن کودکان و نوجوانان برای نوشتن،1387 (جزوه کاری)