کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ایران پایه گذار این هنر و خاستگاه اصلی و تخصصی ” تئاتر کودک و نوجوان معاصر ” است که با تلاش‌های بی وقفه خود طی دهه‌های گذشته به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در توسعه ورشد کمی و کیفی آن نقش اساسی داشته است . علاوه بر فعالیت‌های آموزشی نمایشی در مراکز سراسر کشور و تولید نمونه‌های ارزنده از تئاتر و تئاترعروسکی، از سال 1389 و در رویکردی تازه، کار بازنگری فعالیت‌های فرهنگی هنری و مستند سازی فعالیت‌های تخصصی در کانون سراسر کشور آغاز شده و کارگروه تخصصی نمایش خلاق به استان خراسان رضوی واگذار شد .

 در این مصاحبه برآن شدیم تا با اعضای هیئت علمی این کارگروه آقایان دکتر رحمت امینی دبیر جشنواره تئاتر فجر، دکتر یدا… آقا عباسی از فعالان عرصه تئاتر کودک و نوجوان و علی اکبر حلیمی دبیر کارگروه کشوری نمایش خلاق و کارشناس مسوول امور هنری کانون استان خراسان رضوی گپ و گفتی صمیمی در خصوص تئاتر کودک و نوجوان داشته باشیم که نتبجه آن در زیر می‌خوانید.

گفت‌وگو از: فرهاد آقابیگی، کارشناس روابط عمومی کانون استان خراسان رضوی

دکتر آقا عباسی: این تفکیک صرفا به خاطر مراحل رشد انجام گرفته است. بنا به تعریف وقتی از کودک صحبت می‌شود تا سن 15- 16 سالگی را کودک به حساب می آورند. اما این‌ها خودشان به مراحلی تقسیم می شوند به عنوان مثال مراحل رشد محدود به محیط را داریم که تا 4 تا 5 سالگی است؛ مرحله تخیل یا خیال آزاد را داریم که تا سن 12-13 سالگی است. مرحله ماجراجویی و خطر را داریم که تا 16- 17 سالگی است.

در این مسیر با دو مرحله سروکار داریم. کودک در ابتدااز مرحله رشد به مرحله محدودواقعی به محیط وارد می‌شود. مرحله دوم و سوم، یعنی مرحله خیال آزاد و مرحله ماجراجویی و خطر. ما قبل این آنچه را که ما برای کودک انجام می‌دهیم. به عنوان مثال شعرخوانی و داستان کودک تنها از لحاظ وزن و آهنگ با آن ارتباط برقرار می کند. و وقتی واردخیال می شود ادبیات و هنر عنصر اصلی شان خیال می‌باشد. بنابراین از این لحظه بچه ها وارد ادبیات و هنر می‌شوند و این روند ادامه دارد تا این‌که بچه وارد مرحله ماجراجویی و خطر همراه می شود. این برهه بچه بیشتر با کنجکاوی و خطرهمراه است . در این مرحله آنچه که مربوط کشف و پاسخ دادن به معماهای کودک است بچه به دنبال آن می رود. بنابراین با توجه به اینکه کانون با این دو مرحله سروکار دارد می شود مرحله اول را در کودکان و مرحله دوم را نوجوانان نامید. حال وقتی می گویند تئاتر کودک، تئاتری است با کشف یک دنیای جدید خیالی همراه است و در این مرحله بیشتر با بداهه سروکار داریم و چیز هایی که تازه کشف می شود. در مرحله دوم ما می‌توانیم وارد نظم دادن تخیل و ادراک شویم در این مرحله حلقه واسط بین تئاتر کودک و تئاتر بزرگسال است که مرحله خیلی خطیری است.

دکتر امینی: در روایات اسلامی و با توجه به مطالعات دانشمندان و روان شناسان کودک، سن تا 7 سالگی را دوران ناب کودکی به شمار می آورند. در واقع کودک، یک لوح سفید و بستری است برای آموزش و شخصیت پردازی کودکان. در وارد شدن به مرحله گذر از کودکی به نوجوانی بحث خیال و خیال پردازی و فضاهایی می شود که خاص این سن است. در این مرحله کانون هم خود این تقسیم بندی را انجام داده است. وقتی که کودک از این مرحله می گذرد و وارد قید و بندها می شود و باید و نبایدها در کنار کودکی قرار می گیرد وارد دوران نوجوانی شده است که مکمل دوران کودکی است . مرحله بعد نیز دوران جوانی است. البته در دهه های اخیر که صاحبنظران سراغ تئاتر کودک رفته اند به این نتیجه رسیده اند که دوران کودکی مختص خود است و تخصص ویژه می طلبد و قابل تفکیک است. می توانیم بگوییم بخش کودکان و بخش نوجوانان که البته در تقسیم بندی کانون هم این مورد را داریم اما اگر سوی سوال شما این باشد که اگر این تئاتر با هم متفاوت است چرا در کنار هم هستنند جواب اولی اش این است که ما در یک برهه ای یک تئاتر کلی برای این دو گروه سنی مشخص کردیم ولی الان می توانیم آن‌ها را از هم تفکیک کنیم. چرا که هر چه علم پیشرفت می کند علوم نیز دقیق تر شده و موضوعات نیز ریزتر می شوند.

دکتر امینی: الان کتاب های منتشر شده که برای 3 تا 5 سال است. تئاتر هم می تواند برای سنین قبل تر هم اجرا شود. در این بحث ما، وارد شیوه های تئاتر می شویم. مفاهیم تئاتر در این سن و نوع برخورد با کودک با زمانی که وارد مدرسه و محیط های رسمی می شود متفاوت است. وقتی شخصیت شکل می گیرد و وارد دبیرستان می‌شود، تئاتر شیوه دیگری دارد. ابتدا تئاتر در خانواده رخ می دهد ما زمانی موفق هستیم که مفاهیم تئاتر را به خانواده ها منتقل کنیم و از این طریق به فرزندان منتقل شود. حتی می توان به تئاتر جنینی اشاره کرد که کودک به محض دنیا آمدن با دنیا از طریق نمایش آشنا می شود.

حلیمی: طبق آماری که داریم در سه دهه گذشته در سطح جهانی نیز تئاتر نوجوان کمرنگ تر از تئاتر کودک بوده است. و این یکی از موضوعات اصلی مورد توجه اسیتج -مرکز جهانی حمایت از تئاتر کودک و تئاتر نوجوان- نیز بوده است. چند سال گذشته نیز در آدلاید استرالیا با همین موضوع فراخوان و مجمعی جهانی توسط این موسسه برگزار شد.( در آن زمان به ریاست اسیتج ایران در کانون پیشنهاد شرکت در این سمینار را دادم) در کانون نیز در بخش کودکان خوب کار شده اما در این چهار پنج دهه ای که از عمر فعالیت‌های کانون می گذرد 50 یا 60 کار تئاتر کودک فقط در کانون تولید شده است، اما به اندازه انگشتان دست برای نوجوان تئاتر و نمایشنامه خوب داریم. سطح بندی تئاتر کودک و نوجوان اکنون به قدری به قول دکتر تفکیک شده است که می توان به گروه سنی فقط 3 تا 5 سال اشاره کرد. و این تقسیمات براساس یافته های روان شناسی و علوم تربیتی در مسیر رشد کودک و نوجوان و نیاز تخصصی طبقه بندی شده است.

دکتر آقا عباسی: اگر منظور از استراتژی برنامه رسمی باشد، من اطلاعی تا کنون از آن ندارم. ( در واقع چنین برنامه ای نداریم) تئاتر نوجوانان مخلوط با تئاتر بزرگسال شده است .نیازها و مراحل رشد است که این ها را از هم جدا می کند. عنصر پیوند دهنده این ها خلاقیت است. ما قصد نداریم بازیگر تئاتر تربیت کنیم.می خواهیم بچه توانایی ها را کسب کند که اگر بازیگر بود، داشت. خود را با شرایط سازگار کند و واکنش مناسب داشته باشد . با پیش آمد مساله خود را نبازد کار بازیگر هم همین است که در موقعیت واکنش نشان دهد. با پیش آمد حادثه خود را نبازد و واکنش نشان بدهد. کاری فی البداهه انجام دهد و خود را جمع کند. تئاتر نوجوان از آن جهت مغفول مانده که با خطر و کنجکاوی همراه است و در مرحله آخر با عشق همراه است. شما هم به بلوغ اشاره کردید. شناخت دیگر، توانایی است که در این مرحله کسب می شود. چون این خطر وجود دارد مربیان به طرف آن نرفتند بچه را با خطر شناخت و شناخت دیگری آشنا و مواجه کنید و با توجه به محدودیت های جامعه و سختی هایی که دارد مربیان سراغ آن نرفتند. بچه از کودکی به بزرگسالی پرتاب می شود. تئاتر، آزمایشگاه زندگی است و بچه باید وارد آن شود. عشق نیاز این مرحله است و مربیان نتوانستند آن را هضم کنند و آن را حوزه پرخطری دیدند. این شناخت دیگری باید در مرحله آزمایش انجام شود. تا وقتی بچه توانست کار مختلطی انجام دهد در جامعه و جوانی آماده می شود اما سالم و کنترل شده و زیر نظر مربی. ولی چون پر خطر است کمتر وارد شده است.

حلیمی: اعضای نوجوان ما در مراکز پایدار نیستند چون مربیان ریسک نمی کنند. بیش از 70 درصد اعضای کانون( خوشبینانه) کودکان هستند. اکنون این دغدغه مدیریت و شورای فرهنگی کانون است که چطور می توان به جذب و پایدار سازی اعضای نوجوان کمک کرد. قطعا یکی از برنامه‌ها جذب مخاطبان نمایش است.

دکتر عباسی: بسیاری از معضلات جامعه هم به این دلیل است که این حلقه واسطه خوب عمل نمی کند. بچه ها از کودکی به بزرگسالی پرتاب می‌شود و برای بچه‌ها هم بحران هویتی است. کانون و آموزش و پرورش که متولی رسمی هستند برنامه ریزی نمی‌شوند.

دکتر امینی: در این مصاحبه من غافلگیر شدم و دارم جدی به آن فکر می کنم چرا که من نمایش کودک کار کرده ام مثلا «خرس و چشمه» یک نمونه از آن است، ماآن موقع فکر می‌کردیم که یک تئاتر کودک داریم و نوجوان را در حرف‌های شفاهی هم فاکتور می‌گیریم انگار خودمان هم معتقدیم که تئاتر نوجوان نداریم. و در این زمینه نه فکر کرده ایم و نه کاری.؟!

تئاتر کودک هم پر از مشکل است. هر که به سمت تئاتر کودک می رود اجرای یک نمایش برای کودکان که عمدتا توسط بزرگسالان صورت می گیرد مد نظرش است، نه اجرای تئاتر توسط کودکان. در معنایی دیگر تئاتری حرفه ای برای کودکان مد نظر است. آن‌هم با فضاهای جنگل، حیوانات و … حتی در موضوعات نیز خلاقیت و مفاهیم جدید دیده نمی شود. از تئاتر کودک به تئاتر بزرگسال می رسیم . اصلا در حوزه نوجوان غیر از تئاتر برنامه های دیگر هم دیده نمی شود. الان اعتیاد در مدارس و مسایل خاصی که در حوزه نوجوان مطرح است را داریم. قبلا فعالیت های نوجوانان توسط معاونت پرورشی که اکنون نابود شده است و اسمی از آن نیست سامان داده می شد. اکنون این بحث مرا به فکر واداشت که تئاتر کودک ضعیف است اما اصلا تئاتر نوجوان نداریم. این‌جا این نکته روشن می شود که چرا دانشگاه لنگ می‌زند همسالان ما در دوران نوجوانی در مدارس تئاتر کار کردیم و بازی کردیم و مسابقات شرکت کردیم بعد مسابقات روی لوح فشرده آمد و الان اصلا همان را هم نداریم. به طور کلی در حوزه تئاتر کودک مشکل داریم. جریان تپنده تئاتر کودک فعلا وجود ندارد. این که الان کانون پرورش فکری به دوران نوجوانی فکر می کند خود یک مساله مثبت است. ولی راه گذر از رسیدن نوجوانی همان کودکی است.

حلیمی: تئاتر با کودکان و نوجوانان الان بحث ما است ، اما حیطه پررنگ تئاتر با کودکان و نوجوان، یا تئاتر آموزشی نمایش خلاق است که در مراکز کانون خیلی خوب روی آن کار می شود…

دکتر عباسی: اگر این مراحل درست پیش برود و نمایش خلاق برای تئاتر با بچه ها داشته باشیم و فرایند محور باشد. از دل آن تئاتر برای نوجوان نیز داشته باشیم ،تئاتر برای کودکان هم درست است. یعنی بزرگسالان برای کودکان تئاتر اجرا کنند . بچه ها تئاتر می بینند . این به طور طبیعی کودک را با بازیگری و نمایش آشنا می کند و به سمت تئاتر نوجوان سوق می دهد. حالا باید تئاتر برای نوجوان داشته باشیم در مدرسه، کانون، معاونت پرورشی . دردل آن تئاتر برای نوجوان بچه ها نیز تئاتر کسب می کنند.

دکتر امینی: در مرحله ای مربی با تعدادی کودک فرایند تئاتر خلاق انجام دهد و تخصصی کودک در یک حوزه فعالیت کند. همه شان در یک فرایند خلاق وجود دارند. و به توانایی هاشان پی می برند.

دکتر عباسی: آن وقت در دانشگاه هم از روی حساب رشته انتخاب می کنند. در خیلی از کلاس ها مسایل خیلی مقدماتی را بحث نمی کنند. چون چهار سال زمان کمی است و نباید به بحث مقدمات پرداخته شود.

حلیمی : در خصوص تناسب نمایش عروسکی برای کودکان یا بزرگسالان ،الان تئاترهای مدرن هم گاهی با عروسک اجرا می شود.عروسک یک ابزار است و گاه نمایش عروسکی اصلا مخاطبش کودک نیست و مخاطبش جامعه است. ممکن است مفاهیم سیاسی، دینی، فلسفی، عرفانی و … هم داشته باشد. اما چون کودک و خیال انگیزی همراه هم هستند کودکان بیشتر متمایل به این ابزار( عروسک) هستند.

حلیمی : فکر خوبی است. باید در حوزه نمایش عروسکی نیز برای نوجوانان هم چاره‌ای اندیشیده شود. با استدلالی که قبلا داشتیم، نمایش عروسکی صرفا برای کودکان نیست ، اما برای کودکان مناسب تر است. برای نوجوانان نیز متناسب با نیاز و علاقه شان می‌توان نمایش عروسکی برای آن‌ها طراحی، تدبیر و اجرا کرد.

تعریف نمایش خلاق چیست و چه تفاوتی با تئاتر دارد؟

دکتر عباسی: نمایش خلاق نمایش پرورشی فرایند محور است که محصول نهایی ندارد (البته ظاهرا). تفاوت آن با تئاتر این است که تئاتر رسمی است. فراورده محور است و برای عرضه به تماشاگر انجام می شود. برخلاف نمایش خلاق، که پرورش خود اعضا هدف است و در لحظه شکل می گیرد. در حالی که تئاتر برای شب اجرا کار می شود.

دکتر امینی: رابطه اش با تئاتر در خود تئاتر کشور و محصول محور است. هدف در نمایش خلاق اجرا نیست. کار با آدم هایی که می توانند کودک نباشند می تواند مثلا بیمار باشند و یا زندانی و … باشد. کارگردان با آنها نمایش کار می کند و آنها را طی مسیری امید و آگاهی می بخشد و متحول می‌کند. حال می‌تواند حاصل این کار را برای دیگران اجرا کنند و می تواند نقطه طلایی باشد که نشان می دهد چقدر این آدم ها تغییر کرده اند. خود فعالیت تئاتر هم می‌تواند فرایند محوری هم باشد و طی طریق باشد و با لذت همراه باشد. البته در تئاتر هم خلاقیت است. اما در نمایش خلاق علاوه بر خلاقیت یک رهبری خاص در حوزه کاری خودش را هم می طلبد. کسی که نمایش خلاق در حوزه کودک کار می کند باید روان شناس درجه یک کودک باشد. اگر با بیماری یا سالمندی است با علم و راه آن آشنا باشد. نمایش خلاق پایه تئاتر است، چون در تئاتر همین خلاقیت به علاوه محصول نهایی که نمایش داده می شود رخ می دهد. اما در نمایش خلاق محصول نهایی هدف نیست که می‌تواند باشد. نمایش خلاق در کودکان پیچیده می شود، چون با انگیزه هایی همراه می شود. مثلا کودک میل طبیعی دارد که نمایش اجرا کند و خودش را نشان دهد.

حلیمی: امروزه تئاتر هم با نگاهی خلاقانه همراه است، ودر متدهای جدید تئاتری از بدیهه سازی و شیوه خلاق برای آفرینش هنری تئاتر استفاده می شود و گروه‌های پیشرفته تئاتری نیز از روش خلاق بهره وری می کنند .

دکتر امینی: درست است در تئاتر مدرن نیز تمام اجزا و عوامل با خلاقیت همراه هستند. اصلا در هالیوود هنرپیشه‌ها بعد از مدتی کارکردن در سینما به تئاتر می روند تا خلاقیت دوباره کسب کنند.

حلیمی: در حقیقت در هنر نمایشی مدرن، نوعی بازگشت به تئاتر فطری دوره کودکی باز شناسی می شود .در متدهای جدید تئاتر که بداهه سازی هم بخشی از آن است، چیزی شبیه به نمایش خلاق دیده می شود و برای رسیدن به خلاقیت ، اتفاق می افتد.

حلیمی: هدف از این کارگروه و سایر کار گروه ها، این بود که کانون در رویکردی تازه می خواست خودش را بازنگری یابازیابی و مستند سازی کند. البته در تعامل با اعضای هیات علمی دانشگاه و ترکیبی از کارشناسان خبره و مربیان موفقی که در این زمینه به شکل فعال خدماتی داشته اند .خوشبختانه یکی از موفق ترین کارگروه ها در سطح کشور بنا به ارزیابی‌های انجام شده مدیریت محترم تخصصی تئاتر کانون «کارگروه نمایش خلاق» بوده است. به دلیل اعضای قوی بویژه اعضای محترم هیئت علمی که در این کارگروه شرف حضور داشتند که همین جا لازم است از حضورشان تشکر و قدردانی کنیم. لازم به ذکر است که علاوه براین استاد مشاور روانشناسی تربیتی جناب اقای دکتر اصغری نکاح نیز از دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردسی مشهد در این کارگروه دعوت به همکاری و مشاوره با ما شدند . فصول تدوین شده در کتاب کار نمایش خلاق را براساس آخرین دیدگاه های علمی ، کاربردی و روان شناسی تربیتی نگاشته می شود.

هیات مدیره کانون با اشراف بر کانون معتقد به بازنگری و بازتعریف و اصلاح روش‌ها و شیوه‌ها در فعالیت‌های فرهنگی و هنری است که 30 فعالیت شاخص در آن در استانها مطرح می‌شود. در حوزه تخصصی تئاتر کودک و نوجوان ، فعالیت نمایش عروسکی را به استان لرستان، نمایش نامه خوانی در خراسان جنوبی و نمایش خلاق را به خراسان رضوی واگذار کرده اند.

کتاب کار نمایش خلاق به عنوان حاصل کار سال 1390 کارگروه تدوین شده است. از استان‌های معین و فعال نیز نیز گزارش و تجربیات خلاق نمایش خلاق راجمع کرده ایم و در ادامه تدوین و ارائه می کنیم.

در چهارچوب برنامه های راهبردی یک هفته با کانون ودر یک فرایند سه ساله پیش بینی شده تلاش های تخصصی برای ثبت و تدوین تجربیات کانون ادامه خواهد داشت. کتاب کار البته محصول نهایی نیست و با مشارکت کارگاهی سایر استان ها تکمیل خواهد شد. انشاءا…

دکتر عباسی: تا این جا طبق برنامه خوب پیش رفته است و داریم متن مناسبی برای شناخت و بعد آموزش مربیان و بعد اشاعه نمایش خلاق در سراسر کشور را آماده می‌کنیم.( این آرزوی ماست) .

دکتر امینی: در برهوت این هنر، این کارگروه نقطه امیدی است و انتظار سریع به نتیجه رسیدن را نداریم. نکات پایه ای مطرح شده است و غیر از چند مربی که با آن در ارتباط هستیم و فرایند محور شده است ، خروجی اولیه برای ده ها نفر شناخته شده و صاحب نام تئاتر تعلیم و تربیت ارسال و بازخوردها اعمال شود. چاپ اول کتاب آماده شود و با توجه به رشد علم، کتاب هم رشد کند. و در نهایت امیدواریم آن‌چنان‌که کانون زبان داریم کانون تئاتر هم داشته باشیم.

دکتر عباسی: این حتما تخصصی است و حتی نمایش خلاق دشوارتر از تئاتر است. چون هم شناخت کودک است و هم تئاتر. اگر می خواهید درست پیش برود باید تئاتر را تخصصی کند. عنوان نمایش خلاق نوشته اند اما وقت گذرانی است و بچه ها را سرگرم می کنند.

حلیمی: البته آموزش بدو خدمت به مربیان داده شده است 36 ساعت آموزش این درس را دیده اند. اما کافی نیست. بنا به پیشنهاد کارگروه برای آینده مربیانی باید کارت مربی گری نمایش خلاق داشته باشد و به اصطلاح مجوز این فعالیت را به شکل رسمی در مراکز کانون را داشته باشد.

دکتر عباسی: مربی در حوزه تربیت و فردی نیز باید حایز امتیازاتی باشد و این باید در تمام مهد کودک ها و مدارس لازم است. اما در حوزه خاص کار سخت‌تر است زیرا دانش تئاتر و علم در تعلیم و تربیت کودک باید با هم جمع شود. هنر نباید تفریح و اوقات فراغت محسوب شود. معظلی است که در تربیت معلم نیز هنر جدی گرفته نمی شود. مربی باید مراحل رشد بچه ها و کار تئاتر مثل صدا، حرکت و … را هم بداند.

دکتر امینی: هنوز به این نتیجه نرسیده اما چند واحد کودک را دارند بیشتر می کنند اما باز هم عقب هستیم . در نمایش عروسکی چند واحد است. اما در دانشگاه نمایش خلاق خیلی جدی کار نمی کند. پیشنهاد خوبی است. اصلا برای تربیت مربیان خودشان کانون باید در این رشته تخصصی کار کند. کانون هیات علمی آن اساتید علوم تربیتی که تئاتر می شناسند و تئاتریان که کار کودک کرده اند تا بال خوبی برای پرواز شود.

آیا به اعتقاد شما می توان انجمن تئاتر کودک ونوجوان دراستان ها با محوریت کانون تشکیل داد؟

دکتر امینی: در تهران هم مشکلات برنامه ریزی و بودجه هم نابسامان است. جواب آرمانی این است که تئاتر کودک و نوجوان انجمن هایی تاسیس شود. وزارت ارشاد در بخش تئاتر آنقدر معضل دارد که تئاتر کودک یکی از دغدغه های فرعی به شمار می رود. ما سیاست گزاری خاصی می توانیم داشته باشیم اما نداریم و پیش قراول این سیاست گزاری می تواند کانون باشد. اکنون زمانی است که والدین برای فرزندان هم وقت می گذارند هم سرمایه. که حتی این مساله ریشه در گذشته والدین دارد تا جبران کودکی محروم خودشان را داشته باشند. کانون با توجه به سرمایه هایی که دارد و در تمام شهرها مرکز دارد می تواند این انجمن ها را تاسیس کند.

می تواند نمایش خلاق و تئاتر برای عرضه کردن داشته باشد و توجیه اقتصادی و فرهنگی هم دارد . به واسطه تئاتر کودک سرگرم می شود و هم تربیت. در تابستان معضل خانواده ها این است که بچه ها را کجا قرار بدهند تا خروجی پرورش فکری و رشد شخصیت آنهارا داشته باشند.