سال ۱۳۹۹ به همت مرکز تولید تئاتر و تئاتر عروسکی کانون پرورش فکری، بخشی از روایات عاشورایی همچون روایت تولد حضرت عباس(ع)، شهادت زهیر، شهادت علی‌اصغر و حضرت عباس(ع)، نقل بازگشت کاروان اسرای کربلا و... از سوی معجونی نقالی و پرده‌خوانی شد و طی دوسال اخیر در ایام محرم در فضای مجازی اکران و در اختیار مخاطبان قرار گرفت.
به همین بهانه با او درباره‌ی هنر نقالی و نقالی مذهبی گفت‌وگویی انجام دادیم.
گفت‌وگو از ساغر لطفی‌نژاد
ابتدا بد نیست که گونه‌های مختلف روایت‌های عاشورایی را کمی تشریح کنید.
- نقالی نوعی از هنرهای نمایشی و از قدیمی‌ترین شیوه‌های نمایشی در ایران به شمار می‌رود. آغاز این نوع روایت‌گری به دورانی برمی‌گردد که رسانه‌ها به این وسعت نبود و هنرمندانی که به مسائل دینی تعهد داشتند با شیوه‌ی نقالی، پرده‌خوانی، شمایل‌گردانی و تعزیه به معرفی قهرمانان و پهلوانان و وقایع تاریخی آن می‌پرداختند.
نقالان با استفاده از حرکات دست، چهره و گاهی با اشاره به پرده نقاشی شده، داستان‌های حماسی و مذهبی را تعریف می‌کنند. در روایات مذهبی، نقالان به طور ویژه روایاتی از مصائب خاندان پیامبر به‌ویژه داستان‌هایی از جنگاوری‌های حضرت علی(ع) و شهادت ایشان و داستان‌هایی از شهادت امام رضا(ع) و روایات متعدد واقعه‌ی عاشورا را با پرده‌ای پر نقش و نگار در کوچه و بازار روایت می‌کردند.
برسیم به سوال بعدی؛ پرده‌خوانی و نقالی به کجا برمی‌گردد و در طول تاریخ تغییراتی داشته؟
- زمانی که صفویه و مذهب تشیع رسمیت پیدا کرد برای ابراز فضائل و مناقب اهل بیت و برای آن‌که مصائب خاندان پیامبر(ص) همچون هجرت امام رضا(ع)، بیماری حضرت معصومه (ع)، ماجرای باغ فدک حضرت زهرا(س)، روایت پرده‌ی غیبت حضرت مهدی (عج) و واقعه‌ی محرم و عاشورای حسینی و دیگر روایات ائمه اطهار به فراموشی سپرده نشود این گونه‌ی روایت‌گری از سوی عده‌ای از دوست‌داران اهل بیت و هنرمندان به صورت یک جریان حرکت رو به رشد خود را آغاز کرد، هرچند در طی این سال‌ها دچار تغییراتی شد اما پایه و اساس این نوع نمایش آیینی- تاریخی همچنان باقی ماند.
با توجه به تجربه‌تان، نظر شما درباره‌ی خلاقیت در شکل اجرایی پرده‌خوانی و نقالی چیست؟
- نقالی و پرده‌خوانی و دیگر هنرهای روایی نیز باید به‌روز شود و معتقدم اصل و بنیاد آن، به‌قدری قدرتمند هست که از هم گسسته نمی‌شود. من گاهی با پرده‌ی دیجیتال اجرای پرده‌خوانی داشتم و به نظرم برای مخاطب امروز این تغییرات لذتبخش هست.
ممنون. شما فعالیت‌های روایت‌گری خود را در کانون به خاطر دارید؟ چه کارهایی در این حوزه انجام داده‌اید؟
- من سال‌هاست که حوزه‌ی تئاتر کودکان و نوجوانان چه به صورت نقالی و یا ضرب و زنگ زورخانه اجراهایی داشته‌ام. اما تعداد این اجراها را به خاطر نمی‌آورم. همین اواخر نیز به دعوت مرکز تولید تئاتر در سال ۱۳۹۹ تعدادی از روایات عاشورایی را اجرا کردم که در قالب طرحی برای کودکان و نوجوانان ضبط و ثبت و در مناسبت‌های مذهبی در فضای مجازی منتشر شد.
با این حساب، به نظرتان این کار مرکز تولید تئاتر کانون، یعنی ضبط مجموعه‌ی اول نقالی‌ها، چه‌قدر در حفظ جایگاه این گونه‌ی نمایش موثر است؟
- کانون در این دو سال گذشته، با ضبط و ثبت این شیوه‌ی نمایشی تلاش کرد پیوندی میان نسل امروز با این هنر دیرین برقرار کند. این حرکت ارزشمندی است تا بتوان مخاطبانی که فضای مجازی را دنبال می‌کنند دسترسی به این گونه‌های نمایشی نیز داشته باشند.
اهمیت احیا و اجرای این گونه‌ی نمایش برای نسل آینده در چیست؟
- در ایران اسلامی که محبان اهل بیت در آن بی‌شمار هستند، احیا و اجرای این گونه‌های نمایشی بسیار ارزشمند است و ضمن اهمیت معنوی و مذهبی، داده‌ها و اطلاعات به مخاطبان نسل حاضر داده می‌شود. از طرفی اجراهای نقالی و پرده‌خوانی، جزو هنرهای اجرایی مشکل است، زیرا به حافظه‌ی قوی برای حفظ متون طولانی، فن بیان قوی، مطالعه و اشراف کامل بر روایات و مستنداتی که در این زمینه وجود دارد و هوشمندی در جذب مخاطب نیاز دارد.
و یک سوال دیگر؛ تفاوت نقالی برای کودکان و بزرگ‌ترها در چیست؟ اصلا تفاوتی وجود دارد؟
- بله؛ وقتی مخاطب کودک است، هنرمند نقال باید توجه داشته باشد ضمن آن‌که آن‌ها را دست کم نمی‌گیرد، در عین حال یک اجرای واقعی و حرفه‌ای را به مخاطبان ارائه می‌دهد اما تفاوت این اجرا با اجرا برای بزرگ‌سالان تنها در انتخاب داستان است.
باید تلاش شود داستان‌هایی که در واژه‌ها و حوادث متناسب کودکان هستند در نظر گرفته شود. همچنین باید روحیات لطیف و آسیب‌پذیر کودکان در روایاتی که همراه با خشونت و کشتار هست، مد نظر قرار بگیرد. نکته‌ی دیگر در انتخاب اشعار است، هرچند که در هنر نقالی و پرده‌خوانی ما پیوسته از اشعار بهره می‌جوییم، اما کودکان ممکن است با برخی واژه‌ها و معانی اشعار ناآشنا باشند بنابراین نیاز به تغییراتی در متن وجود دارد. در اصل باید همانند این شعر عمل کنیم (چون که با کودک سر و کارت فتاد، پس زبان کودکی باید گشاد)
