به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل کانون، سومین نشست تخصصی هفته پژوهش از سوی نزهت اکبری‌فر مدرس، نویسنده و پژوهشگر با موضوع «تحلیل محتوای آثار مکتوب» برگزار شد.
نزهت اکبری‌فر در ابتدا با اشاره به وسایل نوین ارتباطی بیان کرد: در سیستم سنتی کاربرِ محتوای مکتوب بیشتر از زمان حال بود اما کهکشان‌های ارتباطی هیچ کدام نابودکننده قبلی‌ها نیستند. کارشناسان نخواستند با آمدن وسایل نوین ارتباطی کتاب و روزنامه را از مخاطب بگیرند بلکه نسخه‌های دیجیتالی مطبوعات را در اختیار مخاطب قرار دادند، بنابراین در هر پژوهشی روش‌های سنتی و نوین کمک‌کننده است.
وی اظهار کرد: برای تحلیل محتوا سه تعریف وجود دارد؛ در تعریف ولیزر و وینر هر رویه نظام‌مند به منظور بررسی محتوای اطلاعات ضبط شده را تحلیل محتوا می‌گویند. در این تعریف کلمه نظام‌مند بودن و اطلاعات ضبط شده وجود دارد که تفاوت تحلیل محتوا با دیگر شیوه‌ها را نشان می‌دهد. این روش دست محقق را در ارتباط با کارش بازتر می‌گذارد و خودش باید دنبال اطلاعات برود.
اکبری‌فر با بیان اینکه در تعریف تحلیل و تفسیر تفاوت وجود دارد گفت: در دل کلمه تفسیر، کلمه اظهارنظر وجود دارد و شما از اظهارنظرهای خودتان به‌عنوان کارشناس استفاده می‌کنید. هر حرفی که تحلیلگر می‌زند اسنادش موجود است. اما وقتی در مورد تحلیل محتوا حرف می‌زنیم یعنی محتوایی که برای تمام آن قابلیت ارائه مدرک وجود داشته باشد.
این پژوهشگر ادامه داد: در تعریفی دیگر کریپندروف، فن پژوهشی برای ربط دادن داده‌ها به مضمون آنها به گونه‌ای معتبر و تکرارپذیر را تحلیل محتوا می‌گوید. در این تعریف نخست به قسمت اول تحلیل محتوا می‌رسیم بعد کدها را شمارش می‌کنیم و با شمارش کدها اظهارنظر نهایی مطرح می‌شود. این همان قضیه تکرارپذیر بودن داده‌هاست که به داده‌ها جان می‌دهد.
وی افزود: نظر سوم از سوی کرلینگر مطرح شده و کامل‌کننده تمام تعاریف درباره تحلیل محتواست؛ او تحلیل محتوا را روشی برای مطالعه و تحلیل ارتباطات به شیوه‌ای نظام‌مند، عینی و کمی با هدف اندازه‌گیری متغیرها می‌داند. زمانی که کرلینگر این تعریف را ارائه داد هنوز تعریفی با عنوان تحلیل محتوای کیفی مطرح نشده بود. درواقع وقتی متوجه شدند روش کمی به اندازه کافی جامع نیست روش کیفی را مطرح کردند.
واژه‌های کلیدی
اکبری‌فر با بیان اینکه در تحلیل محتوا چند واژه کلیدی وجود دارد اظهار کرد: کلمه نظام‌مند؛ محتوای مورد تحلیل باید براساس قواعد روشن و ثابتی انتخاب شود. انتخاب نمونه باید رویه مناسب داشته باشد و تمام متون مورد بررسی باید به شیوه‌ای دقیقا یکسان بررسی شود. برای نمونه وقتی واژه ترس را در کتاب‌هایی که درباره کودکان نوشته شده تحلیل محتوا می‌کنیم باید تعریفی دقیق داشته باشیم که همه دارند، این نظام‌مند بودن آن است. اگر تعریف مشترک نباشد ممکن است دیگری کتاب را بخواند و نظر دیگری داشته باشد.
وی تأکید کرد: تحلیل محتوا بهتر است گروهی باشد تا خیالمان از نظام‌مند بودن آن راحت باشد و مطمئن باشیم روش نظام‌مند به درستی رعایت شده است.
این نویسنده افزود: واژه دوم عینی بودن است؛ ذهن ساخته‌ها و سوگیری‌های شخصی نباید در یافته‌های پژوهش راه یابد و اگر همان تحقیق را پژوهشگر دیگری انجام دهد باید به همان نتایج برسد. درواقع سرچ نباید سرچ ذهنی باشد بلکه لازم است عینی، سنددار و معتبر باشد. به‌ویژه در تحلیل محتوای متون سیاسی این اتفاق می‌افتد که دچار سوگیری می‌شوند، درصورتی‌که باید به دنبال تعاریفی باشیم که از سوگیری شخصی دور باشد.
وی ادامه داد: واژه سوم کمی بودن؛ هدف تحلیل محتوا بازنمایی دقیق مجموعه‌ای از پیام‌هاست و کمّی کردن در دستیابی به هدف مذکور مهم است.
کاربردهای تحلیل محتوا
اکبری‌فر با بیان اینکه سه کاربرد مهم برای تحلیل محتوا وجود دارد تصریح کرد: اول توصیف محتوایی پیام. مثالش اینکه چند درصد از این کتاب مربوط به جملات امری است؟ چند درصد مربوط به جملات خبری است؟ باید درصد دقیق مشخص شود؛ مثلا ۴۰ درصد جملات خبری و ۶۰ درصد جملات امری است. این در تحلیل محتوا راحت به دست می‌آید.
وی افزود: مورد دوم آزمون مربوط به خصوصیات پیام است. مثلا کتاب فارسی سوم و چهارم دبستان را تحلیل می‌کنیم. در اینجا از تعدادی کارشناسان حوزه ادبیات کودک دعوت می‌کنیم و آنها در مورد اینکه درباره ادبیات کودک چه‌طور کار شود نظرات خود را بیان می‌کنند.
این مدرس ادامه داد: کاربرد سوم، مقایسه محتوای پیام با واقعیت‌های موجود در جهان واقعی است. در اینجا تحلیل به‌عنوان یک کمک کننده استفاده می‌شود. مثلا اتفاقی در جامعه می‌افتد و می‌گوییم چون در فیلم یا سریالی به این موضوع زیاد اشاره شده است بیاییم این سریال را تحلیل محتوا و علت را در آن جستجو کنیم.
انواع متون مکتوب برای تحلیل محتوا
این پژوهشگر تصریح کرد: تحلیل محتواگر باتوجه به اهداف خود برای هرگونه متن مکتوب می‌تواند تحلیل محتوا را تعریف کند. مثلا پیش زمینه‌ای درباره یک شاعر وجود دارد که شعرهایش افسرده است. برای اینکه ببینیم این موضوع واقعیت دارد یا نه کتاب او را تحلیل می‌کنیم.
وی در همین راستا ادامه داد: با تحلیل محتوای کتاب‌های کودک می‌توان تصمیم به حذف برخی از آنها از کتابخانه کانون پرورش فکری بگیریم. ما باید خودمان برای دسته‌بندی دقیق‌تر آثار و حفظ فرهنگ جامعه، کتاب‌ها را تحلیل محتوا کنیم و صرفا نباید به برچسب کتاب اعتنا کرد. همچنین می‌توان با تحلیل محتوای مجلات کودکان و نوجوانان توصیه‌هایی به مدیران مسئول و سردبیران آنها داشت.
اکبری‌فر درباره موارد مورد توجه در تحلیل محتوای متون مکتوب بیان کرد: در تحلیل محتوای متون مکتوبی که دارای تصویر هستند (کتاب و مجلات) محتوا را باید به دو بخش اصلی متن و تصویر تقسیم کرد. منظور از متن زبان گفتاری است که خواننده باید برای درک آن، زبان مورد استفاده را بلد باشد و منظور از تصویر نمادهای غیرمتنی مثل عکس، نقاشی، کاریکاتور و... و.
در تحلیل محتوای کتاب اهداف دارای اهمیت است
این پژوهشگر با بیان اینکه در کانون پرورش فکری حتما باید تحلیل محتوای کتاب‌های داخلی و خارجی انجام شود گفت: تحلیل محتوای این آثار باید مورد مقایسه قرار بگیرد تا ببینیم کدام قوی‌تر هستند. بعد از تحلیل محتوای آنها اگر لازم بود بعضی را حذف کنیم و هرجا نیاز به تقویت بود کمک کنیم.
وی افزود: در تحلیل محتوای کتاب‌ها، دسته‌بندی نیز اهمیت دارد. هر کدام نیاز به مقوله خاص خود دارد و کدگذاری ویژه خودش را می‌خواهد. همچنین در تحلیل محتوای کتاب، گروه سنی دارای اهمیت است. برای مثال مفهوم شجاعت برای بچه ۳ تا ۶ سال متفاوت از بچه ۷ تا ۹ سال است و هرکدام مقوله متفاوتی دارد.
اکبری‌فر ادامه داد: نکته دیگر در تحلیل محتوای متون نوشتاری سطح زیرچاپ است و شاید مهمتر از محتوا باشد. باید اندازه‌گیری کرد مقدار نوشتار یک موضوع چند درصد (سانتی‌متر) از نوشته را شامل می‌شود.
این پژوهشگر با اشاره به بهره‌مندی از افراد متخصص اظهار کرد: قرار گرفتن یک متخصص درکنار تحلیل محتواگر به انتخاب‌های بهتر کمک می‌کند. تحلیل محتوا در ایجاد رغبت در بچه‌ها برای استفاده از کتاب‌های کانون کمک می‌کند. بنابراین بهتر است مقوله‌ها را متخصصان بسازند و براساس آن متون تحلیل شوند. به نظرم تا امروز به اندازه کافی اقدام پژوهشی انجام شده و بد نیست از این به بعد روی مسائل تحلیل محتوا تمرکز کنیم.
اکبری‌فر درپایان درباره دستور کلی تحلیل محتوا گفت: نخست فرضیه‌ها باید به مقوله تبدیل شوند، سپس مقوله‌ها تعریف و به واحدهای قابل شمارش تبدیل شوند و بعد واحدهای تحلیل مشخص شده و شمارش انجام شود. شمارش‌ها روی جدول فراوانی آورده شود و در نهایت نمودارها مشخص کننده نتایج خواهد بود.
سیزدهمین ویژه‌برنامه‌های هفته پژوهش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان از ۲۱ تا ۲۴ آذر ۱۴۰۰ با شعار «از مساله‌شناسی تا معرفت‌شناسی» در حال برگزاری است.
