به گزارش روابط‌عمومی اداره‌کل کانون استان سمنان، علیرضا عربی خبرنگار روزنامه پیام سمنان پیش از گفت‌وگو با فروهر معدنی معاون فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان درخصوص اوقات فراغت اظهار داشت: اگر از مردم بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست، پاسخ‌های متفاوتی می‌دهند. عده‌ای بر این باورند که اوقات فراغت مدت‌زمانی است که پس از انجام کار و انجام وظایف و مسئولیت‌ها باقی می‌ماند، عده‌ای دیگر ممکن است به فعالیت‌های خاصی نظیر تماشای تلویزیون، شرکت در فعالیت‌های ورزشی، صرف غذا در بیرون از منزل و هزاران نوع فعالیت دیگری که ممکن است برای آنان جالب باشد، اشاره کنند. آنچه مسلم است این وقت فقط زمانِ آزاد شده از کار و فعالیت نیست؛ بلکه تلاش و تکاپویی غیر اجباری است.
در فرهنگ عمید نیز چنین آمده است: «فراغت در فارسی به معنی آسودگی و آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آن‌ها علاقه نشان می‌دهد، خواه به‌منظور استراحت، خواه برای ایجاد تنوع.»
یکی از کارکردهای اساسی اوقات فراغت، رفع خستگی و تأمین استراحت فرد است. انسان‌ها همه به استراحت و رفع خستگی و هم‌چنین تفریح نیاز دارند. کار مداوم، بدون زمانی برای رفع خستگی، موجب پایین‌آمدن بازده فعالیت و در خطر قرار گرفتن سلامت روانی فرد می‌شود؛ اما گذراندن این اوقات به بطالت و بیکاری نه‌تنها صحیح نیست؛ بلکه زمانی است که فرد باید به تقویت اعصاب بپردازد و حاصل آن، افزایش بازده و تقویت انرژی است. در فرهنگ اسلامی، اوقات فراغت، اوقات مرده نیست. صله‌ی رحم و دید و بازدید در اسلام به‌عنوان یکی از فعالیت‌های اوقات فراغت معرفی می‌شود که هم آثار مطلوب فردی و هم اجتماعی دارد. هم‌چنین به تفریحات سالم متعددی ازجمله شنا، سوارکاری و تیراندازی اشاره شده است که می‌توانند نقش مؤثری در روح و روان فرد داشته باشند.
اوقات فراغت یک موقعیت بسیار مناسب است که فرد می‌تواند با استفاده از آن به شناسایی و تقویت استعدادهای خود بپردازد. استعدادهای انسان اگر در زمینه و شرایط مساعدی قرار گیرد، به فعل تبدیل می‌شود و نتایج پربار و ارزشمندی به دنبال خواهد داشت. اگر فرد دارای بهترین و ارزنده‌ترین استعداد باشد تا زمانی‌که نتواند آن‌ها را در سطح اجتماعی ارائه کند، چندان مؤفق نخواهد بود.
برخی افراد، این لحظات را با کارهای هنری پر می‌کنند؛ اما این مسأله بستگی زیادی به علاقه و استعداد فرد دارد و چون هدف از برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت اجبار نیست، بهتر است با علاقه و استعدادهای هر شخص مطابقت داشته باشد. با این حال توجه صرف به علاقه‌ها هم درست نیست؛ چراکه گاهی انتخاب بر اساس علاقه و به جنبه‌های دیگر موجب ضرر می‌شود، لذا نظارت بر اوقات فراغت جوانان و نوجوانان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
عدم مدیریت اوقات فراغت این قشر، افزایش آسیب‌های اجتماعی را به همراه دارد و اگر برنامه‌ای جامع برای جمعیت جوان جامعه وجود داشته باشد، آینده‌ی کشور در امنیت و سربلندی قرار خواهد گرفت.
با هجوم ماهواره‌ها، اینترنت و وسایل ارتباطی دیگر و عدم آگاهی بسیاری از جوانان برای استفاده صحیح از این امکانات، همواره باید خطر مخرب تهاجم فرهنگی را در نظر گرفت تا بتوان جوانان را در مسیر درست قرار داد و فطرت پاک‌شان را بیدار نگه داشت. به‌عنوان مثال، ورزش در کاهش آسیب‌های اجتماعی و نرخ جرم نقش بسزایی دارد. بر طبق تحقیقات صورت‌گرفته، اکثر مجرمان و بزهکاران جامعه از اقشاری بودند که اصلاً ورزش نمی‌کردند و یا به آن علاقه نداشتند و تعداد مجرمانی که ورزشکار بودند، بسیار کم است.
جریان سالم تفریحی و سازنده، عامل پنهانی در کنترل اجتماعی و بهسازی فرد به‌شمار می‌آید. در ورزش، رقابت‌های دوستانه ایجاد می‌شود و حسادت به رقابت، تبدیل و در ادامه، رقابت به رفاقت دوستانه تبدیل می‌شود. هم‌چنین تخلیه‌ی انرژی در جای مناسب، باعث سرزندگی و نشاط می‌شود. متأسفانه طی سال‌های اخیر توجه چندانی به اوقات فراغت و نحوه‌ی گذراندن آن و هم‌چنین ارائه برنامه‌ریزی‌های مناسب برای گذران ایام از سوی مسئولان انجام نشده است که این خود می‌تواند سرآغاز بروز بسیاری از آسیب‌ها و مشکلات اجتماعی فردی روحی و روانی نیز باشد.
شایان ذکر است افزایش بی‌رویه جمعیت شهرنشین خود عاملی برای اهمیت دادن به اوقات فراغت است؛ چراکه همان‌گونه که می‌دانید در روستاها اوقات فراغت خواه‌ناخواه با برنامه‌های مختلفی مانند کشاورزی، دامداری و مواردی از این دست انجام می‌شود؛ اما این در حالی است که در زندگی شهرنشینی و با توجه به نبود امکانات مناسب برای تمام افراد، توجه به اهمیت‌دادن به اوقات فراغت می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد؛ چراکه در غیر این‌صورت اوقات فراغت خود می‌تواند عاملی برای افزایش جرم و بزه نیز باشد.
آنچه مسلم است در گذشته‌های نه‌چندان دور اوقات فراغت به‌عنوان یک مسأله اجتماعی شناخته نشده بود؛ چراکه جوامع، سنتی بودند و تکنولوژی و فناوری‌های نوین نقش چندانی در زندگی افراد ایفا نمی‌کردند؛ اما این در حالی است که امروزه با توجه به پیشرفت روزافزون تکنولوژی دیگر نمی‌توان به مسأله‌ی اوقات فراغت نگاه سنتی داشت و آن را جدا از مسائل مهم جامعه دید، به عبارت بهتر نادیده گرفتن اهمیت اوقات فراغت خود به مثابه پاک‌کردن صورت‌مسأله و بروز مشکلات جدی است که مهم می‌تواند سرآغاز بروز بسیاری از آسیب‌های اجتماعی شود، آسیب‌هایی که خود باعث بروز مشکلات اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نیز خواهد شد.
در سال‌های اخیر، روان‌شناسان و جامعه‌شناسان، ضرورت استفاده بهینه از اوقات فراغت را به نسل جوان جامعه گوشزد کرده و از زبان‌های بهره‌گیری نادرست از این زمان‌ها سخن به میان آورده و مباحثی هم‌چون آسیب‌شناسی اوقات فراغت را مطرح و بررسی کرده‌اند.
با شروع تابستان و تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها، اهمیت موضوع اوقات فراغت نیز دوچندان می‌شود. به‌همین دلیل به سراغ معاون فرهنگی کانون استان سمنان، کارشناس‌ارشد مدیریت آموزشی، محقق و پژوهشگر که ۲۴ سال سابقه‌ی کار در حوزه‌ی کودک و نوجوان را در کارنامه‌ی خود دارد، رفتیم و درخصوص اوقات فراغت به گفت‌وگو نشستیم.
کمی درباره‌ی آسیب‌ها و معضلات وضع موجود در حوزه‌ی اوقات فراغت بگویید.
یکی از آسیب‌های جدی حوزه‌ی اوقات فراغت بحث برنامه‌ریزی است. برنامه‌ریزی نامناسب از سوی متولیان حوزه‌ی اوقات فراغت و نیز برنامه‌ریزی نوجوانان و جوانان و بعضی از والدین در غنی‌سازی اوقات فراغت و بهره‌مندی از شرایط ایجاد شده. پرداختن دستگاه‌ها و نهادهای غیر تخصصی و برگزاری انواع و اقسام دوره‌های آموزشی، کلاس، کارگاه و... توسط مؤسسات، بنگاه‌ها و افراد غیر کارشناسی‌شده با نگاه صرفاً اقتصادی به مقوله‌ی اوقات فراغت، ضربه زده و از معضلات جدی این‌حوزه به‌شمار می‌رود. اوقات فراغت بسان شمشیر دو لبه‌ای است که غفلت و بی‌توجهی یا کم‌توجهی نسبت به آن می‌تواند موجب انحرافات اخلاقی و رفتاری یک فرد شود و از سویی اگر برنامه‌ریزی صحیح و آموزش‌های درست انجام نگیرد و سرگرمی‌ها و تفریحات ناسالم برای فرد تدارک دیده شود زمینه‌ی انحراف و هدر رفتِ زمان و انرژی را فراهم می‌آورد.
راه‌های استفاده از اوقات فراغت از دیدگاه شما؟
به نظرم اولین گام در استفاده از اوقات فراغت برنامه‌ریزی است و لازمه‌ی برنامه‌ریزی، شناخت استعدادها، علایق فرد، بررسی امکانات موجود، هدف‌گذاری و اولویت‌بندی هدف‌هاست. فرد یا والدین با اشراف بر علاقه‌مندی نوجوان و جوان، استعدادهای بالقوه و نیز بررسی شرایط و امکانات موجود بایست برای استفاده از اوقات فراغت برنامه‌ریزی کنند. والدین نبایست آمال و آرزوهای خود را در نوجوانان و جوانان، جست‌وجو و طبق آن برای‌شان برنامه‌ریزی کنند. بهتر است بخشی از زمان اوقات فراغت را به فعالیت‌های جدی اختصاص داد با این نگاه که اوقات فراغت، بسیار ارزشمند و بخش مهمی از عمر فرد است که باید به شکل مؤثر و کارا صرف شود و بخشی را نیز به کارهای تفریحی و فراغتی اختصاص دهند. در کنار این این تقسیم‌بندی می‌توان فعالیت‌های اوقات فراغت را به فعال و غیر فعال هم تفکیک کرد. فعال مانند شرکت در کلاس‌های آموزشی، یاد گرفتن مهارت تازه، مطالعه و ایجاد سیر مطالعاتی، بازدیدهای زیارتی و سیاحتی، مسافرت‌های خانوادگی با دوستان، بازی‌های فردی وگروهی، ورزش و تفریح، شرکت داوطلبانه در فعالیت‌های سازمان‌ها و انجمن‌های غیر دولتی خیریه یا عام‌المنفعه، رفتن به پارک، شرکت در سمینارها و نشست‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی، شرکت در جلسات قرآن و روضه در خارج از خانه، هنرهای دستی، سرگرمی‌های خاص(گردآوری تمبر، نوشتن خاطرات و...)، نگهداری از حیوانات، پرورش گل و گیاه خانگی، بازی‌های فکری(شطرنج و...) و خرید رفتن.
فعالیت‌های اوقات فراغت غیر فعال شامل آرمیدن و فکر کردن، گفت وگوی تلفنی، مطالعه آزاد(نشریات، جراید، داستان، شعر و...)، گفت‌وگوهای اینترنتی(chat)- نامه‌نگاری اینترنتی(email)، استفاده از اخبار اینترنتی، بازی‌های رایانه‌ای، گوش دادن به برنامه‌های رادیویی(اخبار و تفسیرهای خبری، موسیقی و سرود، برنامه‌های تفریحی، گزارش‌های علمی، گزارش‌های سیاسی و اقتصادی، برنامه‌های اجتماعی و فرهنگی، برنامه‌های مذهبی، برنامه‌های رادیو پیام، برنامه‌های ورزشی)، تماشای برنامه‌های تلویزیون(اخبار و تفسیرهای خبری، موسیقی و سرود، برنامه‌های تفریحی، گزارش‌های علمی، گزارش‌های سیاسی و اقتصادی، برنامه‌های اجتماعی و فرهنگی، برنامه‌های مذهبی، سریال‌های خانوادگی، سریال‌های طنز و خنده‌دار، فیلم‌های خارجی، فیلم‌های ایرانی و برنامه‌های ورزشی).
اوقات فراغت برای نوجوان امروز یک بحران است؛ چراکه آن را به‌عنوان یک فرصت تلقی نمی‌کنیم؛ دیدگاه شما چیست؟
اوقات فراغت بستر مناسب برای شکل‌گیری و ظهور رضایت و انتخاب‌گری هر فرد است، امری که لازمه‌ی احساس استقلال و خودشکوفایی و تعالی است و این امر در پیشرفت و کارکرد فرد و تعیین سبک زندگی، مؤثر است و اگر برنامه‌های اوقات فراغت با جهت‌گیری صحیح و سالم انتخاب شود بسیاری از نابسامانی‌های روحی، جسمی و اجتماعی درمان یافته و خلاقیت‌های فردی و اجتماعی را به بار خواهد آورد تا این‌جا بایست به‌عنوان فرصت تلقی شود؛ اما اگر بنا به هر دلیلی به این فرصت سازنده درست پرداخته نشود تبدیل به بحران خواهد شد و تبعات جبران‌ناپذیری را متوجه نوجوانان، جوانان و والدین می‌کند.
به نظر شما برنامه‌های اوقات فراغت باید محدود به ایام تابستان شود یا تمام ایام سال را شامل شود؟
بدون شک برنامه‌ی اوقات فراغت محدود به تابستان نیست و در تمام ایام سال بایست به آن پرداخت؛ هرچند اوج اوقات فراغت برای گروه دانش‌آموزان و دانشجویان در تابستان و هنگام فراغت از تحصیل معنا می‌یابد. نهادهایی چون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌عنوان اصلی‌ترین متولی پرورش فکر و حوزه‌ی اوقات فراغت کودکان و نوجوانان در طول سال، برنامه و فعالیت دارند.
خیلی از کارشناسان و والدین، برنامه‌های اوقات فراغت را که توسط دستگاه‌های این استان اجرا می‌شود در حد برآورده‌کردن انتظار شرکت‌کنندگان نمی‌دانند. به نظر شما دلایل آن چیست؟
با عنایت به گزارش اداره‌کل ورزش و جوانان استان، دستگاه‌ها و نهادهای متعدد دولتی وغیر دولتی در بحث اوقات فراغت فعالیت می‌کنند که برخی از آنان به‌صورت غیر تخصصی و غیر کارشناسی اقدام به این امر کرده‌اند که قطعاً در برآیند کار، رضایت کارشناسان و والدین را در پی نخواهد داشت و انتظارات شرکت‌کنندگان برآورده نمی‌شود. دلیل دیگری که می‌توان برای آن برشمرد ناآگاهی والدین از برنامه‌های تدارک دیده شده از سوی دستگاه‌های متولی امر است.
اوقات فراغت و نحوه‌ی غنی‌سازی آن برای نوجوانان و جوانان چگونه باید برنامه‌ریزی شود؟
خودآگاهی، شناخت توانمندی و استعدادها و علایق نوجوانان و جوانان، گام اول در برنامه‌ریزی اوقات فراغت است. هدف‌گذاری و اولویت‌بندی اهداف با توجه به امکانات و شرایط موجود می‌تواند برنامه‌ریزی را دقیق‌تر کند و پایبندی به برنامه‌ها و توجه به فرآیند و برآیند برنامه‌ریزی می‌تواند در غنی‌سازی مؤثر باشد.
اوقات فراغت در شکل‌گیری مسئولیت‌پذیری نوجوانان و جوانان چه اهمیتی دارد؟
خودآگاهی و برنامه‌ریزی برای تقویت و رشد توانمندی و استعدادهای بالقوه منجر به مسئولیت‌پذیری فرد در قبال خود می‌شود. نقش فرد در سازندگی و اعتلای خود و نیز شناخت نقاط ضعف و محدودیت‌ها منجر به مسئولیت‌پذیری می‌شود. در کنار آن شرکت در فعالیت‌های گروهی و پایبندی به قوانین و مقررات کارگاه‌ها و کلاس‌ها و برنامه‌های طراحی‌شده منجر به شکل‌گیری مسئولیت‌پذیری در نوجوانان و جوانان خواهد شد.
نقش فضای مجازی در اوقات فراغت نوجوانان و جوانان چیست؟
فضای مجازی بخشی از فعالیت‌های غیر فعال اوقات فراغت نوجوانان و جوانان را شکل می‌دهد که گریزی از آن نیست. اگر در کنار فعالیت‌های اوقات فراغت فعال، فضای مجازی با محتوای مناسب گنجانده شود قابل قبول است؛ اما پرداختن بی‌حدّ و مرز به این بخش و سپری‌کردن بخش اعظم اوقات فراغت در این‌حوزه، آسیب دارد.
ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های موجود در فضای مجازی از دیدگاه شما چیست؟
رسانه‌های نوین، ابزاری قدرتمند برای آموزش، توسعه‌ی فرهنگ، فعالیت‌های بازرگانی و تبلیغاتی، مشارکت سیاسی و گفت‌وگوی میان‌فرهنگی هستند و ظرفیت و پتانسیلی است که در صورت داشتن محتوای مناسب می‌تواند برای کاربران مفید واقع شود.
آسیب‌های حضور بی‌حدّ و مرز کاربران در فضای مجازی چه می‌تواند باشد؟
اختصاص زمان زیادی از اوقات فراغت در فضای مجازی، نوجوانان و جوانان را از سایر فعالیت‌های جذاب و تأثیرگذار، محروم می‌سازد. تحقیقات نشان می‌دهد نوجوانان و جوانانی که بیش از دو ساعت در روز از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند بیش‌تر از سایرین در معرض خطر ابتلا به اختلالات روانی مانند افسردگی و اضطراب، اختلالات خواب و... قرار می‌گیرند. کم‌تحرکی، چاقی و اضافه‌وزن از آسیب‌های جسمانی حضور بی‌حدّ و مرز در فضای مجازی است.
عواملی که نوجوانان و جوانان را از حضور در برنامه‌های فرهنگی، آموزشی و پرورشی در فضای واقعی باز می‌دارد چیست؟
عدم برنامه‌ریزی مناسب دستگاه‌های متولی، ناآگاهی والدین، نوجوانان و جوانان از برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، وابستگی و اعتیاد به فضای مجازی، جذاب نبودن برنامه‌ها، عدم تطابق برنامه‌ها با نیازها و سلایق مخاطبان، شهریه و ملزومات کلاس‌ها(وضعیت اقتصادی خانواده) از عوامل بازدارنده‌ی حضور نوجوانان و جوانان در برنامه‌های فراغتی است.
با توجه به آمار اداره‌کل ورزش و جوانان، اکثر آن‌ها اطلاع دقیقی از وضعیت برنامه‌ریزی اوقات فراغت در جامعه ندارند که به‌دلیل فقدان اطلاع‌رسانی در جامعه است. دیدگاه شما چیست؟
به نظر می‌رسد دستگاه‌ها و نهادها راساً بحث اطلاع‌رسانی کارگاه‌های اوقات فرا غت را انجام می‌دهند، آپ و سایت طراحی‌شده از سوی اداره‌کل ورزش و جوانان نیز مجموعه‌ی برنامه‌ها و مجریان را اطلاع‌رسانی می‌کند؛ اما مخاطبان کم‌تر از آن بهره مند شده‌اند که مشارکت صدا و سیما در اطلاع‌رسانی می‌تواند نقش مؤثری ایفا کند.
برخی کارشناسان معتقدند بحث تفریح و سرگرمی‌خواهی در حوزه‌ی اوقات فراغت احتمال بروز آسیب در اجتماع را افزایش می‌دهد. نظر شما چیست؟
با این دیدگاه موافق نیستم. تفریح و سرگرمی مناسب و سالم در بخش فعالیت‌های غیر جدی می‌تواند انگیزه، توان و انرژی مخاطبان را برای شرکت در سایر برنامه‌ها تأمین کند.
نقش اوقات فراغت در کاهش آسیب‌های اجتماعی چیست؟
اوقات فراغت، فعالیتی است که اعضای جامعه فارغ از اجبارهای محیط کار و الزامات زندگی، از طریق آن استعدادهای خود را توسعه بخشیده، شخصیت خود را گسترش می‌دهند. چگونگی گذران اوقات فراغت، بازتابی از شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر جامعه است که استفاده‌ی مطلوب از این اوقات می‌تواند تأثیر درخور توجهی در بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی داشته باشد. آموزش مهارت‌های زندگی، در شکل‌گیری سبک زندگی اسلامی ایرانی و کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی و اخلاقی، مؤثر است.
سخن آخر؟
امیدوارم با برنامه‌ریزی و تلاش دستگاه‌ها و نهادهای اجرایی و درایت والدین اوقات فراغت این فرصت طلایی، منجر به کشف و پرورش استعداد و مهارت‌افزایی نوجوانان و جوانان شود. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به‌عنوان متولی تخصصی حوزه‌ی کودک و نوجوان در طول سال با برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌های متنوع در جهت پرورش تفکر، کشف و پرورش استعدادها، تقویت خلاقیت، تقویت مهارت‌های حال خوش زندگی و ارتقای سواد خواندن و ترویج کتاب‌خوانی برای غنی‌سازی اوقات فراغت کودکان و نوجوانان با حضور مربیان توانمند و متخصص اهتمام ویژه دارد. مجموعه‌ی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌کوشد تا در سایه‌سار عنایت ولی‌عصر(عج) و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران با امیدآفرینی، ارتقای نشاط اجتماعی و مهارت‌افزایی، فرزندان این دیار را برای ساختن فردای ایران اسلامی تربیت کند.
