به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل کانون، در این نشست مینا حدادیان کارشناس کتابخانه مرجع کانون که اجرای برنامه را برعهده داشت درباره علت انتخاب این موضوع برای نشست گفت: کتابدارهایی که در کتابخانهها فعالیت می‌کنند توجه‌شان به موضوع‌های مختلف جلب می‌شود. همکاران فهرست‌نویس ما متوجه شدند محتواهایی وجود دارد که ادبیات حیوان‌ستیز در آنها دیده می‌شود؛ بنابراین این موضوع مطرح و با جمع‌بندی و نظر همکاران موضوع این نشست «واسازی نقش حیوانات در ادبیات کودک و نوجوان» شد.
حدادیان ادامه داد: در ادبیات کودک کار پژوهشی کمی انجام شده است و نیاز به کارهای پژوهشی و نقد و بررسی است.
حیوانات در ادبیات به سه شکل حضور دارند
سپس حمید میرزاده روزنامه‌نگار محیط زیست و پژوهشگر درباره نقش حیوانات در ادبیات کودک صحبت کرد و گفت: پژوهش ادبی درباره حیوانات ضعیف است. حیوانات همیشه وجود داشتند و از زمان پیدایش انسان، جذاب بودند. گاهی از آنها ترسیدیم و گاهی سود بردیم و همیشه پر رمز و راز بودند. حیوانات همیشه در زندگی وجود داشتند بنابراین در موضوع‌های مختلف (کتاب، فیلم، عکس، تبلیغات و...) آنها را زیاد می‌بینیم.
وی افزود: حیوانات در ادبیات به سه شکل حضور دارند؛ بدل از انسان: حیوانات گاهی رفتار انسانی دارند مانند پوشیدن لباس، حرف زدن و... در اینجا به‌راحتی می‌توان جای شخصیت حیوانی را با انسان عوض کرد. حیوان باتوجه به ظاهر، برخی رفتارهای طبیعی و برخی تصورات درباره زندگی‌اش نقشی را ایفا می‌کند که بدل از یک انسان است. و یا گاهی حیوانات برای اینکه به کسی برنخورد در جهت پند و اندرز استفاده شدند.
میرزاده تصریح کرد: شکل دیگر نیمه حیوان نیمه انسان است؛ حیوان باتوجه به رفتارهای خودش در داستان حضور دارد اما همه چیز کاملا طبیعی است. کلیت داستان معمولا به مسائل انسانی مرتبط است ولی برای تعریف آن از حیوانات بهره گرفته شده است. این جهان داستانی می‌تواند فضایی برگرفته از واقعیت باشد اما معمولا حیوان در آن نمادی از یک مفهوم، تیپ یا رفتار انسانی است.
این پژوهشگر افزود: و مورد سوم حیوان واقعی است؛ حیوان کاملا واقعی است و در بیشتر مواقع ارتباطش با انسان سوژه داستان است. مانند کتاب‌های «پیرمرد و دریا»، «لک‌لک‌ها بر بام» و... در اینجا حیوان با تمام خصوصیاتش حضور دارد.
در ادامه میرزاده با اشاره به کارکرد حیوانات در ادبیات به آموزش مستقیم و غیرمستقیم فضایل انسانی، نمادسازی برای جهان داستانی، ایجاد جذابیت کمک به شناسایی طبیعت و دنیای وحشی اشاره داشت.
وی با بیان مثال‌هایی، نمادسازی از حیوانات را مورد بررسی قرار داد و گفت: ما هر چیزی را با خودمان مقایسه می‌کنیم. مثلا با پستانداران بیشتر ارتباط برقرار می‌کنیم تا پرندگان یا خزندگان. هر چه خصوصیات حیوانات به ما نزدیک‌تر و شبیه‌تر باشد بیشتر ارتباط برقرار می‌کنیم.
این فعال محیط زیست درباره آنچه از حیوانات به مخاطب نمی‌گوییم و نشان نمی‌دهیم گفت: از طرفی یک سری رفتارهای طبیعی حیوانات را با خودمان مقایسه می‌کنیم. مثلا کفتار که حیوان لاشه‌خوار است با یک صفت انسانی مقایسه می‌کنیم که محبوب نیست و یا رفتارهایی از خفاش، روباه، جغد و... این رفتار خطرش در جایی است که با کودک سروکار داشته باشیم و یک ترس نادرست در او ایجاد می‌کنیم.
گاهی حیوانات در ادبیات دستاویزی برای پیش بردن اهداف شخصی هستند
در ادامه این نشست عطیه فیروزمند نویسنده نگاهی به پساانسان‌گرایی در ادبیات کودک داشت و با تأکید بر چگونگی حضور حیوانات به موضوع‌هایی چون پیشینه جایگاه حیوانات در ادبیات معاصر ایران با مخاطب کودک و نوجوان، اسطوره‌ها و نقش حمایتگری و جنبه قدسی، حکایت‌های آموزنده، افسانه‌ها و موجودات نیم‌انسان و نیم‌حیوان پرداخت.
وی افزود: جایگاه حیوان فروتر از انسان است و گاهی در ادبیات دستاویزی برای پیش بردن اهداف شخصی و اجتماعی است.
فیروزمند در ادامه با اشاره به این جایگاه در ادبیات کودک و نوجوان گفت: در مواردی برای استفاده از نمادهای عینی برای مفاهیم انتزاعی (خشونت، ترس و...) حیوانات را نماد می‌آوریم و حیوان را در جایگاه عنصر فضاساز روایت قرار می‌دهیم؛ مثلا جای کثیف را با فضاسازی از موش و گربه تعریف می‌کنیم.
وی ادامه داد: و یا حیوان خانگی را با ویژگی‌های حقیقی یک حیوان به کار می‌بریم، معمولا این حیوان یک کارکردی برای انسان دارد یعنی باز ابزاری است برای اینکه ما به هدفمان برسیم.
فیروزمند در بخش دیگری از صحبت‌های خود به جایگاه حیوانات در ادبیات پساانسان‌گرایانه کودک در غرب اشاره کرد و گفت: این رفتار اخیرا کمی رعایت می‌شود؛ حیوان در جایگاه دیگری دارای صدای اعتراضی است. جلوتر در جایگاه دوست و هم‌تراز قرار می‌گیرد و بعد حیوان در جایگاه موجودیتی نادیگری.
وی در ادامه به نمونه‌هایی از پساانسان‌گرایی در ادبیات کودک غرب اشاره داشت و با تأکید بر چگونگی حضور حیوانات در این آثار به بررسی شخصیت حیوان در کتاب‌های «چگونه می‌توان بال شکسته‌ای را درمان کرد؟»، «روزی که آموس بیمار شد»، «گوریل و هانا» و «گوریل و دوست کوچکش» پرداخت.
فیروزمند در پایان درباره ارمغان‌های پساانسان‌گرایی در ادبیات کودک برای آموزش، فلسفه با کودک و سیاست محیط زیست به این موضوع‌ها اشاره کرد: همراهی با دنیایی دربردارنده محتوایی بیش از انسان، پیکربندی مجدد انسان به مثابه طبیعت-فرهنگ، توانمندسازی یکدیگر در الگوهای چندگانه زمانی، حذف تقابل گذشته و آینده، تحقق عدالت بینانسلی.
در ادامه این نشست که صبح ۲۶ مرداد ۱۴۰۱ در کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان واقع در مجتمع شهید ملک شامران برگزار شد حاضران و دنبال‌کنندگان آنلاین این برنامه سوال‌های خود را مطرح کردند.
