سال 1368 بود که رصدخانه‌ی زعفرانیه به عنوان اولین مرکز آموزشی نجوم آماتوری در ایران توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان افتتاح شد و از آن موقع تا به امروز که این رصدخانه قرار است بیست و پنج سالگی‌اش را جشن بگیرد، رازهای آسمان را به صدها علاقه‌مند به نجوم آموخته است.

اگر رصدخانه‌ی زعفرانیه را کهکشهان اولین‌های نجوم آماتوری ایران بنامیم، پر بی‌راه نگفته‌ایم. چون نخستین آسمان‌نمای ساخته شده در ایران، نخستین تلسکوپ ساخته شده در ایران، نشر نخستین تقویم نجومی، نخستین نمایشگاه عکس‌های نجومی، برگزاری روز نجوم، برگزاری روز فضا و... همه و همه در این مرکز کلید خورده و نام‌های آشنایی چون دکتر محمدرضا نوروزی در دوره‌ی نوجوانی از شاگردان دوره‌های آموزشی نجوم آماتوری این مرکز بوده‌اند.

این روزها فریبا یزدانی مدیریت این مرکز نجومی را بر عهده دارد. او درباره‌ی این مرکز که قدیمی‌ترین مرکز آموزش نجوم آماتوری در ایران است، می‌گوید: فعالیت‌های آماتوری همان‌طور که از نام‌شان پیداست، حرفه و شغل نیستند بل‌که بچه‌ها بر اساس علاقه به این سمت و سو می‌آیند و چون این علم با فیزیک، ریاضی و دانش‌های مشابه ارتباط تنگاتنگی دارد، معمولا نوجوانان علاقه‌مند به این حوزه مشتری کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی نجوم می‌شوند.

شاید برایتان جالب باشد بدانید که نوجوانی که در سال 92 موفق شد مدال طلای المپیاد جهانی نجوم را کسب کند، از جمله اعضای کانون بوده که در رصدخانه‌ی زعفرانیه اولین آموزشی‌های نجومی را دیده است.

یزدانی به اشاره به این‌که فعالیت‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در گذشته بیش‌تر جنبه‌ی ادبی و هنری داشته است، ادامه می‌دهد: این‌روزها فعالیت‌های کانون در عرصه‌های علمی نیز گسترش پیدا کرده و سهم برنامه‌های نجومی، زیست‌شناسی و... روز به روز در حال گسترش است.

به گفته‌ی مدیر مرکز نجوم زعفرانیه، فعالیت‌های این رصدخانه به بخش‌های مختلف تقسیم‌ می‌شود که یکی از آن‌ها بازدیدهای دانش‌آموزی است که با هماهنگی مدارس صورت می‌گیرد. البته رصدخانه‌ی زعفرانیه امکان بازدیدهای شبانه را نیز برای علاقه‌مندان به نجوم فراهم کرده و شما می‌توانید با دوستان و اعضای خانواده‌تان هم برای رصد ستاره‌ها و سیارات مختلف به این مرکز سری بزنید.

یزدانی درباره‌ی این بازدیدها این‌گونه توضیح می‌دهد: فرقی نمی‌کند که بازدیدکنندگان چه سن و سالی دارند، از طریق مدرسه به رصدخانه آمده‌اند یا به صورت شخصی مراجعه کرده‌اند، در هرحال برنامه‌ی بازدید ما به دو بخش تقسیم می‌شود. بخش اول نمایش اسلایدشویی با موضوع آسمان و اجرام آسمانی است که اطلاعات اولیه و کلی را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد و از تصاویر مربوط به اجرام نجومی بزرگ مانند کهکشان و سحابی شروع شده تا به خورشید، لکه‌های خورشیدی و منظومه‌ی شمسی و... برسد. در این بخش کارشناسانی نیز حضور دارند تا سوالات را که برای بازدیدکنندگان پیش می‌آید پاسخ دهند و ابهامات ذهنی‌شان را برطرف کنند. سپس بازدیدکنندگان بسته به این‌که در روز یا در شب به رصدخانه آمده‌اند، امکان رصد خورشید یا ماه و سیارات را پیدا می‌کنند.

شاید برای شما این سوال پیش بیاید که آیا هر روز هفته و هر وقت دل‌تان خواست می‌توانید به این رصدخانه بروید؟ یزدانی با اشاره به این‌که در همه‌ی ایام هفته، ماه و سال اوضاع آسمان برای رصد مناسب نیست، ادامه می‌دهد: کارشناسان ما در این‌باره به کسانی که می‌خواهند برای رصد و تماشای آسمان به رصدخانه‌ی زعفرانیه بیایند، مشاوره داده و زمان‌های مناسب را به آن‌ها پیشنهاد می‌دهند.

برگزاری کلاس‌های آموزشی ترمیک از دیگر برنامه‌های این رصدخانه در ایام مختلف سال است. به گفته‌ی مدیر این مرکز، رصدخانه‌ی زعفرانیه در این دوره‌ها پذیرای دانش‌آموزان سال دوم ابتدایی و بالاتر است. این دوره‌ها به سه گروه سنی دبستان، راهنمایی و دبیرستان و بزرگ‌سال تقسیم و به مباحثی هم‌چون آشنایی با نجوم و نجوم پیشرفته برای دبستانی‌ها و منظومه‌ی شمسی، صورت‌های فلکی، کره‌ی آسمان و اختر فیزیک پرداخته می‌شود. پس از گذشت چیزی حدود 40 جلسه‌ی آموزش اولیه، دوره‌های تک‌درس برای آن دسته از علاقه‌مندانی که می‌خواهند دانش نجومی خود را گسترش دهند، با موضوعاتی مانند رصد پیشرفته، ماه‌شناسی، ساعت‌های آفتابی و... برگزار می‌گردد. با یک حساب سرانگشتی معلوم است که چیزی حدود 5/2 تا 3 سال طول می‌کشد که شما در این مرکز تبدیل به یک منجم آماتور شوید.

برنامه‌های ترویجی از دیگر فعالیت‌های مهم رصدخانه‌ی زعفرانیه است که بسته به مناسبت‌های مختلف در این مرکز برپا می‌شوند. یزدانی درباره‌ی آخرین برنامه‌ی ترویجی این مرکز برای ما گفت که جمعه 19 اردیبشهت ماه هم‌زمان با روز جهانی نجوم برنامه‌ای مفصل از صبح تا حدود 12 شب برگزار شد. البته به گفته‌ی او رصدخانه‌ی زعفرانیه در زمان‌های خاصی هم‌چون اعتدال بهاری و پاییزی (اول فروردین و اول مهر هر سال) نیز میزبان آن دسته از علاقه‌مندانی است که می‌خواهند هم‌زمان با بسیاری دیگر از دانش‌آموزان سراسر جهان شعاع کره‌ی زمین را اندازه بگیرند.

او ادامه می‌دهد: مواقعی هم که ماه‌گرفتگی یا خورشیدگرفتگی رخ می‌دهد، زهره از مقابل خورشید عبور می‌کند یا دنباله‌داری در آسمان دیده می‌شود، این رصدخانه برنامه‌های رصدی آزاد و رایگانی را برای عموم شهروندان تدارک می‌بیند که با هدف ترویج دانش نجوم در جامعه برپا می‌شوند.

این مرکز، هم‌چنان در پارک کودک در زعفرانیه‌ی تهران پذیرای علاقه‌مندان است.

حدود یک سال از افتتاح و آغاز به کار رسمی نخستین «مرکز علوم کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» در خیابان نیروی هوایی تهران می‌گذرد؛ اما این مرکز در همین مدت کوتاه توانسته مشتریان پروپاقرص و علم‌دوستی را جلب کند. این مرکز تخصصی در 400 متر زمین و 920 متر بنا در دو و نیم طبقه احداث شده و زیست‌شناسی، رباتیک و نجوم عمده‌فعالیت‌های آن را تشکیل می‌دهند. نسیم بیرانوند، کارشناس ارشد نجوم و اختر فیزیک و مدرس نجوم این مرکز است که در گپ و گفتی کوتاه برای ما از فعالیت‌های نجومی این مرکز می‌گوید.

به گفته‌ی وی، آموزش نجوم در مرکز علوم کانون به دو بخش عمده تقسیم می‌شود؛ بخش اول بازدیدهای دانش‌آموزی در رده‌های سنی مختلف است که از مراکز متعدد کانون در سطح شهر تهران یا از مدارس به مرکز علوم می‌آیند تا از نزدیک به دانش نجوم آماتوری آشنا شوند.

او ادامه می‌دهد: در ابتدای این بازدید کارشناسان مرکز با استفاده از پاورپوینت، فیلم و تصاویر مختلف، اطلاعات کلی را در اختیار کودکان و نوجوانان قرار می‌دهند و در مرحله بعد نوبت به آسمان‌نما می‌رسد تا بچه‌ها پیش‌زمینه‌ای درباره‌ی آسمان شب پیدا کنند و سپس به طور عملی در رصدخانه، با شیوه‌ی رصد خورشید در روز آشنا می‌گردند.

بیرانوند این بازدیدها را فرصتی مناسب برای علاقه‌مند کردن کودکان و نوجوانان به دانش نجوم می‌داند و می‌گوید: این جرقه باعث می‌شود که بچه‌ها بتوانند وارد بخش اصلی ماجرا یا همان کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی شوند و نجوم مقدماتی و پیشرفته را بیاموزند.

او هدف اصلی از برگزاری چنین فعالیت‌هایی را آشنایی کودکان و نوجوانان را آشنایی با عظمت پروردگار و خلقت عنوان و  اضافه می‌کند: از طرف دیگر ما در بخش علمی تلاش می‌کنیم که بچه‌ها به این حوزه علاقه‌مند شوند و در صورت تمایل آینده‌شان را روی این رشته بگذارند.

بیرانوند هم‌چنین از امضای تفاهم‌نامه‌ای میان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و انجمن نجوم ایران در آینده نزدیک خبر داده و می‌گوید: با امضای این تفاهم‌نامه فعالیت‌های نجومی در کانون گسترش می‌یابد و امکان برگزاری کارگاه‌ها و مسابقات کشوری، تربیت مدرس، دعوت از مهمانان خارجی هم‌چون فضانوردان و... فراهم می‌گردد.

او در ادامه به‌ویژه‌برنامه‌ی روز جهانی نجوم در این مرکز نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: این برنامه برای عموم رایگان و آزاد بود و خوش‌بختانه با استقبال خوب مردم مواجه شده است.

بازدید خانواده‌ها از رصدخانه، برپایی نمایشگاهی از آثار نجومی اعضای مرکز، رصد خورشید و... از برنامه‌های متنوع این روز بود. البته این مرکز تخصصی در روز جهانی نجوم میزبان نیز مهندس احمد دالکی، پدر نجوم آماتوری ایران بود که خیلی از بازدیدکنندگان را شگفت‌زده کرد.

یکی دیگر از ویژگی‌های این مرکز امکانات جدید و به‌روز آن است که زمینه‌ی خوبی را برای آشنایی هرچه بهتر کودکان و نوجوانان با این علم فراهم کرده است. بیرانوند در این زمینه توضیح داد: با اطمینان می‌توانم بگویم که امکانات این مرکز در سطح آماتوری در کل کشور حرف اول را می‌زند و برای تجهیز آن از جدیدترین فن‌آوری‌های روز استفاده شده است.

پیشرفته‌ترین دستگاه آسمان‌نما، انواع و اقسام تلسکوپ قابل حمل و تلسکوپ خورشیدی (که برای رصد خورشید نیازی به فیلتر ندارد، همه‌ی اشعه‌های مضر را دفع می‌کند و ایمنی و سلامتی چشم استفاده‌کننده را از هر جهت تضمین می‌کند) از امکانات متنوع این مرکز است.

احسان کریمی، مسوول رصدخانه‌ی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان دماوند است که همین چند ماه پیش، یعنی هشتم آبان‌ماه سال 92، درست بغل گوش ما پایتخت‌نشین‌ها در دماوند افتتاح شد. او درباره‌ی اهداف فعالیت‌های نجومی کانون می‌گوید: هدف اصلی ترویج دانش نجومی آماتوری در میان کودکان و نوجوانان است که ما هم در رصدخانه‌ی دماوند به دنبال رسیدن به آن هستیم.

وی ادامه می‌دهد: ما دنبال این نیستیم که نجوم را به صورت حرفه‌ای به بچه‌ها آموزش دهیم، بل‌که می‌خواهیم در ذهن‌شان سوال‌هایی را درباره‌ی فضا، نجوم و آفرینش ایجاد کنیم و نوعی شیوه‌ی تفکر را به آن‌ها یاد بدهیم.

کریمی عمده فعالیت‌های این مرکز را برپایی کارگاه‌های آموزشی روزانه دانست و اضافه کرد: آسمان‌نما، رصد خورشید و کارگاه آشنایی با منظومه‌ی شمسی، سه بخش اصلی این بازدیدهای روزانه است و در کنار آن از دی‌ماه تاکنون دو دوره‌ی آموزشی ویژه‌ی پسران دبستانی و دختران دبیرستانی در این مرکز برگزار شده است.

او درباره‌ی خاطره‌انگیزترین لحظات این بازدیدهای روزانه نیز می‌گوید: چیزی که به‌طور ویژه در ذهن من و خیلی از مربی‌ها می‌ماند ذوق‌زدگی و هیجان بچه‌هایی است که برای اولین بار به این رصدخانه می‌آیند و با آسمان‌نما مواجه می‌شوند.

جالب است بدانید که بنای رصدخانه‌ی دماوند در مساحت 650 مترمربع احداث شده است. مرکز نجوم کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان این شهرستان مشتمل بر شش طبقه است که گالری و ورودی، کلاس‌های نجوم، مدیریت و اطاق اساتید، خوابگاه منجمان میهمان، آسمان‌نما و رصدخانه به ترتیب در طبقه‌ی اول تا ششم طراحی شده است.

این رصدخانه مجهز به امکاناتی از قبیل تلسکوپ خورشیدی با قابلیت رصد خورشید در طول موج خاصی بدون آسیب زدن به چشم، تلسکوپ شکستی، بازتابی، استوایی و بازتابی نیوتونی و... است که تجهیزات و امکانات پیشرفته‌ی این مجموعه موجب شده تا حتی دانشجویان و پژوهش‌گران بتوانند برای کارهای علمی و پژوهشی خود از مرکز نجوم کودکان و نوجوانان دماوند استفاده کنند.

کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان البرز نیز در واپسین روزهای اردیبهشت‌ماه، میزبان چهارمین همایش نجوم بود که توسط جمعی از کودکان و نوجوانان عضو کانون و به مناسبت هفته‌ی جهانی نجوم به اجرا درآمد. به همین مناسبت سراغ فرزانه ایران‌پاک مربی فرهنگی و نجوم کانون این استان رفتیم تا درباره‌ی فعالیت‌های نجومی که در استان البرز اجرا می‌شود، بیش‌تر بدانیم.

ایران‌پاک در ابتدا با اشاره به این‌که این جشنواره، بزرگ‌ترین جشنواره‌ی ترویج علم در ایران است، گفت: از آن‌جاکه امسال چهارمین دوره‌ی این جشنواره در استان برگزار شد، سعی کردیم فعالیت‌هایمان را رنگ و بویی تازه ببخشیم و همکاریمان را با سایر گروه‌های نجومی استان افزایش دهیم.

وی ادامه داد: بیش‌تر تاکید ما در این دوره از جشنواره، عضومحوری و ارتقای توانمندی‌ها و خودباوری کودکان و نوجوانان شرکت‌کننده بود به‌طوری‌که در همایشی که در ابتدای برنامه برگزار شد، به جای دعوت از کارشناسان و سخنرانان بزرگ‌سال از کودکان و نوجوانانی که در این مرکز آموزش دیده بودند دعوت کردیم تا پشت تریبون قرار گیرند و دانش نجومی خود را با دیگران سهیم شوند.

به گفته‌ی این مربی، غرفه‌ی نقاشی‌های علمی‌تخیلی، غرفه‌ی کاردستی با دورریختنی‌ها، غرفه‌ی بازی و آموزش نامحسوس، غرفه‌ی آموزش والدین، آشنایی با ابزاهای اپتیکی و... از بخش‌های مختلف این برنامه بود که مورد استقبال قابل توجه شهروندان قرار گرفت.

او در بخش دیگری از سخنانش به معرفی بخش‌های مختلف رصدخانه‌ی استان البرز پرداخت و گفت: در این مرکز آسمان‌نمای دیجیتالی با تجهیزات پیشرفته و مرکز رصدخانه با گنبد دوار وجود دارد و آسمان‌نمایش مجهز به دستگاه دیجیتالیوم بوده که از پیشرفته‌ترین دستگاه‌های نجومی محسوب می‌شود. علاوه بر این، این مرکز مجهز به انواع تلسکوپ‌های بازتابی، شکستی و ترکیبی است.

ایران‌پاک هم‌چنین از گسترش فعالیت‌های نجومی این مرکز در تابستان خبر داد و گفت: قرار است در آینده‌ی نزدیک فعالیت‌های هوا-فضا مانند ساخت گلایدر با ابزارهای ساده مانند چوب بستی و راکت با شیشه نوشابه و... نیز به فعالیت‌های مرکز اضافه شود.

مرکز علوم و نجوم کانون در استان زنجان به‌عنوان یکی از مراکز خاص کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، سوم خرداد سال 1388 کار خود را در چهار بخش فرهنگی، هنری، ادبی و علمی آغاز کرد و حالا که بیش از 4 سال از فعالیتش می‌گذرد، فعالیت‌های نجومی این مرکز روز به روز پررنگ‌تر و طرف‌دارانش فراوان‌تر می‌گردد.

پرورش روحیه‌ی جست‌وجوگری در کودکان و نوجوانان، آشنایی مخاطبان با اطلاعات پایه در زمینه‌های مختلف علمی، تعمیق باورهای دینی، کمک به ترویج فعالیت نجومی و کیهان‌شناسی در میان گروه سنی مختلف و... از جمله اهداف تشکیل این مرکز در استان زنجان بوده است.

لیلا سهندی، مسوول این مرکز در ابتدای سخنانش با خبرنامه‌ی کانون، با اشاره به این‌که تاکنون بیش از 45هزار نفر از مرکز علوم و نجوم استان زنجان بازدید داشته‌اند، گفت: برگزاری کلاس‌های نجومی ویژه‌ی خردسالان، کودکان، نوجوانان و بزرگ‌سالان از جمله فعالیت‌های مهم این مرکز است.

وی ادامه داد: با توجه به این‌که در این مرکز ابزارهای رصدی از جمله تلسکوپ و دوربین‌های دوچشمی و... را نیز در اختیار داریم، خیلی از مخاطبان ضمن بازدید از گنبد آسمان‌نمای مرکز، در برنامه‌های رصدی روزانه و شبانه نیز شرکت می‌کنند.

به گفته‌ی وی برگزاری پنج دوره‌ی ویژه‌ی برنامه‌ی روز جهانی نجوم، برپایی سه دوره‌ی متوالی جشنواره‌ی استانی یک هفته با کانون با محوریت نجوم، ویژه‌برنامه‌هایی هم‌چون استهلال ماه شوال و... از دیگر برنامه‌های اجرا شده در این مرکز است.

سهندی در بخش دیگری از سخنانش به تشکیل کارگروه نجوم در این استان نیز اشاره کرد و افزود: به زودی کتاب کار نجوم نیز که در این استان تدوین شده، منتشر و در اختیار مربیان و علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت. علاوه بر این امکانات اولیه‌ی راه‌اندازی کتاب‌خانه‌ی تخصصی نجوم هم فراهم شده و امیدواریم در آینده نزدیک به بهره‌برداری برسد.

بد نیست بدانید مرکز علوم و نجوم استان زنجان دارای گنبد آسمان‌نمایی با ظرفیت 100 نفر است که امکان تماشای صور فلکی، کهکشان‌ها، خوشه‌های ستاره‌ای و... را به صورت سمعی و بصری برای مخاطبان فراهم می‌کند و دستگاه دیجیتالی این بخش قابلیت پخش منظره‌ی آسمان در هر منطقه از کره‌ی زمین و هر سیاره از منظومه‌ی شمسی را داراست.

جالب‌تر این‌که پروفسور یوسف ثبوتی، از بنیان‌گذاران انجمن فیزیک ایران، انجمن نجوم ایران و هم‌چنین موسس انجمن اخلاق در علم و فن‌آوری، دکتر سعدالله نصیری قیداری، استاد دانشگاه، عکاسان بین‌المللی گروه توآن (پروژه‌ای بین‌المللی و غیرانتفاعی با هم‌کاری اخترشناسان و عکاسان سرشناس) و اعضای جمعیت کشافه‌الامام المهدی(عج) لبنان، بازدیدکنندگان ویژه‌ای بوده‌اند که طی سال‌های گذشته از این مرکز دیدن کرده‌اند.