فعالیت «بحث آزاد» چه تعریفی دارد؟
فعالیت بحث آزاد مثل دیگر فعالیت‌های رایج در مراکز فرهنگی هنری کانون، اقدامی است هدفمند و برنامه‌ریزی‌شده که مربی با حضور و تعامل اعضا و به قصد کشف و شکوفایی استعدادهای ایشان در زمان و مکانی معین و روشی مشخص اجرا می‌کند.
در این فعالیت اعضای شرکت کننده، تحت نظر و هدایت مربی، آزادند که نظرات موافق یا مخالف خود را دربارۀ موضوع بحث‌انگیزی که قبلاً به اطلاع آن‌ها رسیده، بیان کنند و با یکدیگر بحث کنند.
پرداختن به این فعالیت چه ضرورتی دارد؟
یکی از علت‌های بروز اختلاف در روابط انسانی بزرگ‌ترها، ناتوانی افراد در رساندن منظور خود و ایجاد سوءتفاهم برای طرف مقابل است. علت دیگری که بروز اختلافات را باعث می‌شود، برخوردار نبودن از روحیۀ لازم در برخورد با نظرات مخالف دیگران است که بعضاً عمق پیدا می‌کند و به کینه و دشمنی با یکدیگر می‌انجامد.
برقراری ارتباط کلامی درست و سالم، مهارتی است که باید آن را آموخت و در برخورد با همنوع به کار گرفت. آموزش این مهارتدر سالهایی که فرد را برای ورود به جامعه آماده می‌کنند، می‌تواند ارتباط کلامی را در او نهادینه کرده و انسانی برخوردار از روابط عمومی قوی را وارد جامعه کند. هم از این جهت کودکان و نوجوانان باید نحوۀ مواجه‌شدن با نظرات مخالف و چگونگی دفاع از نظرات خود را در محیط‌های دوستانه و زیر نظر مربیان کارکشته آموزش ببینند و بیاموزند که چگونه آرا و نظرات خود قرار با دوستانشان در میان بگذارند و با دوستان غیر هم‌نظر چگونه برخوردی داشته باشند.
از اجرای این فعالیت چه اهدافی دنبال می‌شود؟
از آنجا که این فعالیت یک فعالیت گروهی است، جمع‌پذیری اولین هدفی است که می‌توان برای این فعالیت در نظر گرفت. در کنار آن انتقادپذیری، چندجانبه نگری، افزایش توان استدلال، مهارت در تجزیه و تحلیل مسائل و آموزش فن بیان از دیگر اهدافی است که از اجرای این فعالیت دنبال می‌شود.
موضوع مناسب برای فعالیت «بحث آزاد» چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
موضوع باید بحث‌انگیز باشد.
پیشاپیش محکوم به‌خوبی یا بدی نباشد.
ارزش‌ها و آرمان‌های ملی مذهبی را زیر سؤال نبرد.
اصول و اعتقادات هیچ قوم یا امتی خاص را هرچند که در اقلیت باشند، نشانه نگیرد.
به نقد رفتارهای اکتسابی از محیط‌های اجتماعی بپردازد نه رفتارهای وراثتی و فیزیکی.
مرتبط با سطح درک و فهم مخاطبان باشد.
به شناخت بیشتر مخاطبان از موضوع کمک کند.
از موضوعات اصطلاحاً فلسفی نباشد که جواب روشنی ندارند.
در یک برنامۀ حداکثر یک‌ساعته، قابل جمع‌کردن باشد.
اقشار اجتماعی به‌ویژه مشاغل پر زحمت و کم درامد را در منظر مخاطبان خوار و خفیف جلوه ندهد.
از مسائل سیاسی به‌ویژه سیاست داخلی به دور باشد.
از موضوعات سطحی و پیش پا افتاده نباشد و ارزش وقت گذاری داشته باشد.
تعداد افراد شرکت‌کننده و مدت‌زمان مناسب در این فعالیت چه میزان است؟
اگر قبول داشته باشیم که بحث یک جریان مکالمه دو یا چند نفره است، باید این را بپذیریم که برای هر فرد لازم است که سرانۀ وقتی در نظر بگیریم. اگر قبلاً اعضا را با اصول و قواعد بحث آزاد آشنا کرده باشیم، آن‌ها می‌دانند که قرار نیست یک نفر میدان‌داری کند و سخنران جمع بشود بلکه باید نظر خود را در وقت محدود و به دور از هر نوع حاشیه پردازی و ذکر خاطره و امثال آن بیان کند.
در چنین شرایطی او می‌تواند حداکثر ظرف یک یا دو دقیقه نظر خود را اعلام کند. اگر گردش بحث را هم در نظر بگیریم دو یا سه نوبت دیگر ممکن است که فرد موردنظر فرصت بیان عقیدۀ خود را پیدا کند که معمولاً پنج دقیقه می‌شود.
با این حساب ما می‌توانیم در یک بحث آزاد مطلوب برای هشت نفر شرکت‌کننده حدود چهل دقیقه سرانه صحبت در نظر بگیریم که با پنج دقیقه وقت جمع‌بندی و حواشی دیگر حدود چهل و پنج دقیقه به طول می‌انجامد.
با توجه به آنچه گفته شد ما نتیجه می‌گیریم که برای یک جلسه بحث آزاد چهل و پنج دقیقه‌ای ما هشت نفر شرکت‌کننده نیاز داریم.
نکته دیگری که در اینجا از اهمیت بالایی برخوردار است این است که ما نباید در فعالیت‌های خودمان بیش از چهل و پنج دقیقه و یا حداکثر یک ساعت وقت اعضا را بگیریم زیرا فعالیت‌های متنوع و زیادی داریم و این فرصت را باید به مخاطبان بدهیم تا از برنامه‌های بیشتر و همچنین از مربیان دیگری نیز استفاده کنند. بر همین اساس بهترین عدد برای شرکت‌کنندگان بحث آزاد شش تا هشت نفر گفته شده است. بدیهی است که در شرایط خاص و موردهای ضروری این قاعده می‌تواند تا حدودی تغییر کند.
آیا عدد مشخصی برای تعداد دفعات اجرای این فعالیت در طول سال می‌توان در نظر گرفت؟
تعیین عدد برای دفعات اجرا بستگی به برنامه‌ریزی مرکز دارد. موضوع و محور برنامه‌ریزی مرکز هر چه که باشد باید محتوای برنامه را در قالب فعالیت‌ها بریزیم و به مخاطبان خود عرضه کنیم. بعضی از محتواها خود فعالیت‌های مورد نظرشان را پیدا می‌کنند. برای مثال وقتی شما در نیازسنجی‌ها به این رسیده‌اید که بچه‌های مرکز را جمع‌پذیر کنید. خود به خود فعالیت‌های گروهی جای بیشتری در برنامه‌های شما خواهند داشت. یا اگر بخواهید برنامه را با موضوع کتاب‌خوانی پیش ببرید فعالیت‌های کتاب محور مثل روخوانی کتاب و معرفی کتاب و... سهم بیشتری در برنامه شما می‌گیرند. هم از این بابت است که در ارزیابی یک مرکز در تعداد اجراهای بحث آزاد باید قبل از هر چیز به موضوع و محور برنامه‌ریزی مرکز توجه کنیم که چه ارتباطی با فعالیت مورد نظر ما دارد و پس از آن به طول دوره برنامه‌ریزی دقت کنیم که در چنین مدتی مرکز ما چقدر می‌تواند این فعالیت را اجرا کند؟ اینکه ما بدون اعتنا به برنامه‌ریزی یک مرکز از قبل تعداد خاصی برای اجرا از یک فعالیت خاص در نظر بگیریم و موفقیت و یا عدم آن را در اجرای تعداد مورد نظر خود بدانیم، کار خردمندانه‌ای انجام نداده‌ایم.
ولی در کنار این‌ها من می‌خواهم به موضوع دیگری اشاره کنم که شاید در تعداد اجرای فعالیت بحث آزاد نقش داشته باشد.
از دو منظر به این موضوع نگاه می‌کنم:
یک منظر اجتماعی است و دیگری معرفی کانون به مخاطبان. در منظر اول کافی است که نگاهی منتقدانه به مسائل و مشکلات اجتماعی داشته باشیم و ببینیم که ما به‌عنوان افراد جامعه ما چقدر در برقراری رابطه کلامی درست با طرف مقابل خود مشکل داریم. اغلب دچار سوءتفاهم می‌شویم و از شنیدن کوچک‌ترین مخالفت با نظر خود برافروخته شده و طرف مقابل را به نفهمی و دشمنی نسبت می‌دهیم حال‌آنکه فقط با نظرمان مخالفت شده نه با شخصیت ما.
در منظر دوم ما وظیفه داریم کانون را با ویژگی‌هایش به مخاطبان معرفی کنیم و یکی از این ویژگی‌ها به مفهوم واقعی کلمه پرداختن به فعالیت‌هایی است که مشابه خارجی ندارند و تنها در کانون اجرا می‌شوند. درست است که در برخی برنامه‌های صدا و سیما نیز شاهد فعالیت‌های این‌چنینی هستیم ولی همگی به‌خوبی می‌دانیم که صدا و سیما محلی نیست که مردم به‌ویژه کودکان و نوجوانان آزادانه و به راحتی کانون بتوانند در آنجا حضور به هم برسانند. برنامه‌ها بیشتر با رویکرد نمایشی و با طراحی قبلی اجرا می‌شود. خلاصه اینکه در هیچ‌یک از سازمان‌ها و موسسه‌های فرهنگی که کار با کودک و نوجوان را تجربه می‌کنند چنین فعالیتی به‌دقت و حوصله‌ای که در کانون اجرا می‌شود نیست. در نتیجه کانون می‌تواند در معرفی خود به دیگران از آن بهره زیادی ببرد.
با عنایت به آنچه گفته شد و مشروط بر اقتضای برنامه، خوب است که تا حد امکان از فعالیت بحث آزاد در برنامه‌ریزی‌ها استفاده کنیم. در این صورت می‌توانیم از هر مرکز فرهنگی انتظار داشته باشیم تا در هر ماه حداقل یک اجرا برای کودکان و دو اجرا برای نوجوانان داشته باشد و این فعالیت را در سی و شش دفعه در طول سال اجرا کند.
گروه سنی مناسب برای این فعالیت کدام است؟
عده‌ای بحث آزاد را فقط برای نوجوانان مناسب می‌دانند حال‌آنکه گروه کودک نیز می‌تواند مخاطب این فعالیت باشد مهم نوع اجرا و موضوعات است که مربی باید مثل هر فعالیت دیگر به شکلی حساب شده با آن برخورد نماید. کافی است که ما حد انتظارات خودمان را از کودکان مانند نوجوانان ندانیم و همان روش استدلال نوجوانان را از آن‌ها طلب نکنیم.
ارزیابی این فعالیت چگونه انجام می‌شود؟
ارزیابی کیفی از فعالیت بحث آزاد می‌تواند به دو روش نگرش بر اجرا و یا دریافت گزارش صورت پذیرد. در روش اول ارزیاب می‌تواند یا با حضور در وقت اجرا، فعالیت را ارزیابی کند و یا اینکه غیرمستقیم و بر اساس فیلم تهیه شده به ارزیابی بپردازد. در روش دوم ارزیاب بر اساس گزارش دریافتی و یا مطالعه آثار به جا مانده از فعالیت، ارزیابی خود را به انجام برساند. برای دریافت تصویر دقیق‌تر از جریان بحث آزاد باید فرم دقیق دریافت گزارش طراحی شود و ارزیاب تمام موارد موردنظر خود را در آن لحاظ کند. مواردی چون تعداد، مدت اجرا، موضوع، گروه سنی، جنسیت اعضا، سرانه وقت شرکت‌کنندگان و ...
طریق دیگر ارزیابی این است که با مراجعه به آثار به جا مانده از فعالیت، آن را ارزیابی کنیم. مثلاً به پوشۀ بحث انجام شده نگاهی بیندازیم و ببینیم که منشی جلسه در ثبت اهم موارد مطرح شده از طرف اعضا به چه نکاتی پرداخته و از نگارش یادداشت‌های منشی جلسه پی به کم و کیف اجرا ببریم که البته شرط اساسی در این کار نیز این است که ما منشی را از قبل برای ثبت وقایع و نظرات جلسه بحث آزاد آموزش داده باشیم. چه در طراحی فرم دریافت گزارش و چه در طراحی پوشه‌ها بایستی سعی کنیم تا از کوچک‌ترین عبارات، بیشترین معناها را به دست آوریم و بکوشیم تا آن‌ها را به زبان آمار و ارقام نزدیک کنیم.
