گفت‌وگو: فرناز میریبه گفته‌ی خانجانی اختصاص شناسه‌ای با نام کد بین‌المللی به قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی در این فرهنگ‌نامه باعث می‌شود قصه‌های ایرانی از انزوای نداشتن کد خارج شده و قصه‌های برخوردار از این کد، می‌توانند در موسسه‌ی بزرگ گوتینگن آلمان که در حال حاضر بزرگ‌ترین مرجع قصه‌شناسی و بیش از ۴۰۰هزار روایت را در خود جا داده است، به ثبت برسند و در دسترس قصه‌پژوهان جهان قرار گیرند.
همزمان با بیست و یکمین دوره‌ی جشنواره‌ی بین‌المللی قصه‌گویی کتاب «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» به کوشش علی خانجانی، نویسنده، پژوهش‌گر و از داوران بخش ملی این جشنواره رونمایی می‌شود.
اگرچه ماکت آماده شده‌ی این مجموعه در دوره‌های قبلی جشنواره‌ی قصه‌گویی به مخاطبان معرفی شده بود اما در حال حاضر این مجموعه از سوی انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برای ارایه در بیست و یکمین دوره‌ی جشنواره‌ی قصه‌گویی آماده و منتشر شده است. «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» در حقیقت فرهنگ‌نامه‌ای دربرگیرنده‌ی ۸هزار روایت شفاهی به ثبت رسیده از قصه‌های ایرانی است که هر صفحه از آن به معرفی یک روایت اختصاص پیدا کرده است.
این فرهنگ، بر اساس تلاش‌های صورت گرفته در نخستین سال از پروژه‌ی پنج ساله‌ی تهیه‌ی «دانشنامهی جامع قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی»، شکل گرفته است. این مجموعه به علاقه‌مندان هنر قصه‌گویی کمک می‌کند تا در کوتاه‌ترین زمان، قصه‌ها و منابع مورد علاقه و نیاز خود را شناسایی کنند. «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» با نظارت و مدیریت «مرکز پژوهش و ترویج قصه‌های ایرانی» و به کوشش علی خانجانی تهیه شده است.
هدف از گردآوری و انتشار این مجموعه چه بوده است؟
«فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» بخشی مستقل از دانشنامهی بزرگ قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی است که بیش از ۸هزار روایت از قصه‌های شفاهی به ثبت رسیده را به قصه‌پژوهان و دوست‌داران قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی معرفی می‌کند. هدف از گردآوری آن علاوه بر فراهم آوردن زمینه‌ای برای قصه‌پژوهان، حفظ و نگهداری قصه‌های شفاهی و معرفی به قصه‌گویان، دانشجویان و کلیه‌ی دوست‌داران تحقیق در زمینه‌ی فولکلور، ادبیات شفاهی و عامیانه‌ی ایران زمین است.
این دانش‌نامه از چه بخش‌هایی تشکیل شده است و شامل چه مواردی می‌شود؟
در این مجموعه علاوه بر چکیده‌ی روایات، اطلاعاتی درباره‌ی منبعی که روایت از آن استخراج شده، راوی و گردآورنده‌ی روایت و همچنین اطلاعات مربوط به ناشر، محل، تاریخ نشر و نوبت چاپ ارایه شده است. در بخش یافته‌های پژوهشی که از سوی قصه‌پژوهان شناسایی شده نیز بن‌مایه‌هایی که روایت بر اساس آن‌ها شکل گرفته است، شخصیت‌های روایت اعم از شخصیت‌های انسانی و غیر انسان مثل دیو و پری و شخصیت‌های حیوانی موجود در روایت، پیام اصلی روایت، پیام‌های فرعی برخاسته از روایت و گروه سنی مناسبی که می‌توانند مخاطب روایت باشند، به مطالعه کننده ارایه می‌شود. به‌طور کلی در هر صفحه از این مجموعه یکی از قصه‌ها و افسانه‌های موجود در ادبیات شفاهی کشورمان به مخاطب کتاب شناسانده می‌شود. در بخش «پندستان» این مجموعه که به نمایه‌ها اختصاص دارد، تمامی پیام‌های اصلی و فرعی برخاسته از روایات به صورت الفبایی تنظیم شده و مخاطب می‌تواند در کمترین زمان ممکن به روایت و یا روایت‌هایی که دربردارنده‌ی پیام مورد نظرش هستند، دسترسی داشته باشد و از آن برای منظوری که دارد استفاده کند.
چه شد که به فکر طبقه‌بندی و تدوین قصه‌ها و روایت‌های شفاهی ایران در قالب این فرهنگ‌نامه افتادید؟
به دنبال امکان گفت‌وگوهایی که با میهمانان خارجی شرکت‌کننده در جشنواره‌های قصه‌گویی سال‌های گذشته برایم پیش آمده بود، به این نتیجه رسیده بودم که علیرغم موفقیت‌هایی که درعرصه‌ی قصه‌گویی برای‌مان به دست آمده، در حوزه‌ی قصه‌پژوهی و طبقه‌بندی قصه‌ها و افسانه‌های‌مان کاری که در خور فرهنگ ادبیات شفاهی میهن‌مان باشد، انجام نداده‌ایم و از این حیث نه تنها از کشورهای غربی که از ۱۰۰ سال پیش این کار را شروع کرده‌اند عقب هستیم؛ بلکه نسبت به همسایگانی چون افغانستان و تاجیکستان هم از طبقه‌بندی قصه‌ها و افسانه‌های‌مان غافل بوده‌ایم و تنها کار علمی و درستی که در این زمینه در کشور انجام شده، همان ۱۵۳ قصه‌ای است که نزدیک به ۳۰ سال پیش از سوی «پروفسور اولریش مارزلف» قصه‌پژوه ارشد و استاد شرق شناسی دانشگاه گوتینگن آلمان انجام و چاپ نخست آن سال ۱۳۷۱ از سوی انتشارات سروش منتشر شد. مارزلف برای نمونه این تعداد قصه را طبقه‌بندی و آرزو کرده بود که روزی این کار از سوی خود ایرانی‌ها صورت بگیرد. در گفت‌وگو با مدیرعامل وقت کانون، موضوع فقر قصه‌پژوهی و عقب افتادگی کشور در این خصوص را طرح کردم و پیشنهاد دادم که مساعدت کند تا بتوانیم در کنار قصه‌گویی فعالیت قصه‌پژوهی را نیز آغاز کنیم. ایشان ضرورت کار را جویا شدند و بعد از دعوت از استادان صاحب نظری چون احمد وکیلیان و محمد جعفری‌قنواتی و درک این مهم، استقبال خیلی خوبی کردند و پیشنهاد دادند که مرکزی برای این امر در کانون تاسیس شود و مستقیما زیر نظر مدیرعامل فعالیت خود را شروع کند. برهمین اساس هیاتی متشکل از افراد صاحب‌نظر کانون و استادان غیر کانونی تشکیل و به دنبال آن «مرکز پژوهش و ترویج قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی» در سال ۱۳۹۱ تاسیس و مسوولیت آن به بنده واگذار شد تا به عنوان مشاور مدیرعامل در حوزه‌ی قصه‌گویی و قصه‌پژوهی اداره‌ی مرکز را بر عهده بگیرم.
فرآیند تحقیق و پژوهش برای گردآوری قصه و روایت‌های این مجموعه چگونه و در چه مدت زمانی انجام شد؟
طرح اولیه‌ی ما تهیه و تدوین اولین دائره‌المعارف قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی در یک دوره‌ی زمانی پنج ساله بود. برنامه‌ریزی‌های خود را در این خصوص انجام دادیم و قرار گذاشتیم تا سال اول بر روی روایات شفاهی به ثبت رسیده، سال دوم روایات مکتوب، سال سوم برای مدخل‌نویسی، سال چهارم برای تدوین و آماده‌سازی و سال پنجم در راستای ویرایش، چاپ و انتشار آن کار کنیم.
برای این کار۱۰ نفر مشاور عالی از میان کارکشته‌ترین استادان دانشگاهی و شناخته شده‌ی ایرانی و خارجی شناسایی کردیم که سه نفر از مشاوران خارجی و هفت نفر ایرانی بودند. پروفسور مارزلف به عنوان یکی از مشاوران خارجی در نظر گرفته شده بود. همچنین حدود ۴۰ نفر از علاقه‌مندان و دانش‌آموختگان زبان و ادبیات فارسی را در استان‌های مختلف شناسایی و بعد از گزینش‌های سخت مکتوب و انجام مصاحبه برای آموزش به تهران دعوت کردیم. حدود ۲۳۰ منبع حاوی قصه‌های شفاهی را تهیه و بعد از طی دوره‌ی آموزشی بین افراد که تماما از همکاران کانونی بودند تقسیم کردیم تا بر اساس دستورالعمل‌های ارایه شده، مورد استفاده قرار دهند. در سال ۱۳۹۳ همزمان با آغاز سال دوم از دوره‌ی پنج ساله که قرار بود روی روایت‌های مکتوب کار کنیم مدیریت کانون تغییر کرد و مدیریت جدید قبل از اجازه‌ی تداوم کار از مرکز خواست که بر اساس آن‌چه که تا آن زمان حاصل شده، یک خروجی مشخص و قابل استفاده برای مربیان تهیه کنیم و این تصمیم منتج به «فرهنگ شانزده جلدی قصه‌شناسی یلدا» شد. در مجموع باید گفت که «فرهنگ قصه‌شناسی یلدا» محصول تلاش جمعی تیمی ۷۰ نفره است (با احتساب افراد تیم‌های برنامهنویسی و نرم‌افزاری و کدگذاری بالغ بر ۸۰ نفر می‌شوند) که به مدت سه سال تحقیق، جمع‌آوری، ویرایش و تدوین شده است.
مخاطب اصلی این مجموعه چه کسانی هستند؟
مخاطب اصلی این مجموعه اولیای تربیتی اعم از والدین، مربیان، معلمان، دانشجویان رشته‌های مرتبط با علوم تربیتی و اهل تحقیق و قصه‌پژوهان هستند. البته این به این معنا نیست که کوچک‌ترها نتوانند از مجموعه استفاده کنند. سعی بر این بوده که نثر معرفی روایات مثل خود قصه‌ها ساده و روان باشد و استفاده را برای مخاطبان جوان‌تر نیز سهل و آسان کند.
هر روایت یا قصه به چه صورت در این فرهنگ‌نامه قابل دسترسی است؟
برای شناسایی دقیق و قابل تحقیق هر روایت ۳۷ کد یا شناسه تعریف و در نظر گرفته شده است. از این میان ۱۵ شناسه در کتاب و تمامی ۳۷ شناسه در لوح فشرده‌ای که با قابلیت جستجو برای این فرهنگ تهیه و آماده شده، زمینه را برای اهل تحقیق در حوزه‌ی قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه فراهم آورده است.
این ۳۷ شناسه عبارتند از:
۱ - نام پژوهش‌گر ۲ – استان پژوهش‌گر ۳ – عنوان کتاب ۴ – عنوان قصه ۵ – نشانی مطلب ۶ – خلاصه روایت ۷ – نام راوی ۸ – شغل راوی ۹ – سن راوی ۱۰ – جنسیت راوی ۱۱ – خاستگاه روایت ۱۲ – نشانی راوی ۱۳ – نام نگارنده ۱۴ – شغل نگارنده ۱۵ – سن نگارنده ۱۶ – جنسیت نگارنده ۱۷ – خاستگاه نگارنده ۱۸ – نشانی کامل نگارنده ۱۹ – نام مولف ۲۰ – ناشر ۲۱ – محل نشر ۲۲ – تاریخ چاپ ۲۳ – نوبت چاپ ۲۴ – جملات و عبارات آغازین ۲۵ – جملات و عبارات میانی ۲۶ – جملات و عبارات پایانی ۲۷ – بن‌مایه‌ها ۲۸ – شخصیت‌های انسانی ۲۹ – شخصیت‌های غیر انسان ۳۰ – سوگندها ۳۱ – دعاها ۳۲ – دشنام‌ها ۳۳ – نفرین‌ها ۳۴ – پیام اصلی ۳۵ – پیام‌های فرعی ۳۶ – گروههای سنی مخاطب و ۳۷ – کد بین‌المللی
کد بین‌المللی که در میان شناسه‌ها در نظر گرفته شده است چیست و چه کاربردی دارد؟
شناسه‌ی سی و هفتم به «کد بین‌المللی» روایات اختصاص داده شده است. منظور از کد بین‌المللی شناسه‌ای است که مطابق با فهرست جهانی معروف به «آرنه تامپسون» و بر اساس موضوع روایات به هر قصه داده می‌شود و قصه‌های برخوردار از این کُد، می‌توانند در موسسه‌ی بزرگ گوتینگن آلمان که در حال حاضر بزرگ‌ترین مرجع قصه‌شناسی و بیش از ۴۰۰ هزار روایت را در خود جا داده است، به ثبت برسند و در دسترس قصه‌پژوهان جهان قرار گیرند.
در پایان ویژگی اصلی این فرهنگ قصه‌شناسی یلدا را در چه می‌دانید؟
خدمت بزرگ این قصه‌پژوهی در اختصاص کد به قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی است که باعث می‌شود از انزوای نداشتن کد خارج شده و به یک مجموعه‌ی معتبر و متمرکز جهانی ورود پیدا کنند تا ضمن معرفی ارزش‌های فرهنگی نهفته در قصه‌ها و افسانه‌های ایرانی به جهانیان، زمینه‌ی تحقیق و شناسایی هر چه بیشتر از فرهنگ ارزشمند ایرانی اسلامی را برای اهل تحقیق فراهم آورد. امیدوارم لوح فشرده‌ی این مجموعه نیز که کلیه‌ی کارهای سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آن انجام شده است، به زودی در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.
