به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین‌الملل کانون، در این نشست تخصصی که در جمله نشست‌های فرهنگی، ادبی و هنری هفته کتاب و کتابخوانی در کانون پرورش فکری است، علی‌اکبر زین‌العابدین نویسنده و پژوهش‌گر در کنار مینا ذاکرشهرک نویسنده و پژوهش‌گر، به تشریح دیدگاه‌های خود درباره «کتاب خواندن در فضای مجازی» پرداختند.
در این نشست که عصر روز سه‌شنبه ۲۷ آبان ۱۳۹۹ به صورت مجازی برگزار شد، علی‌اکبر زین‌العابدین با اشاره به مشکلات کتاب‌های چاپی در ایران گفت: هیچ ابزاری مقدس نیست. سال‌ها پیش از اختراع صنعت چاپ، ما چگونه می‌خواندیم؟ مثلا از روی سنگ‌نوشته‌ها. بعد صنعت چاپ آمد و کاغذ تولید شد. مسئله این است که پیامی منتقل شود. ابزارها در حال گسترش هستند. این «موضوعیت» کتاب است که مهم است؛ نه ابزار آن. در حال حاضر استفاده از ابزارهای نوین مطالعاتی به بسیاری از نویسندگان مشهور این امکان را می‌دهد تا در زمان‌های مختلف مثلا هنگام رانندگی یا حتی خوابیدن بتوانند کتاب بخوانند. بنابراین مطالعه چه با استفاده از ابزار کتاب‌های واقعیت افزوده یا ((AR و چه با بهره‌گیری از تکنولوژی واقعیت مجازی (VR) نقش‌شان در حد ابزار است و بسیاری از حرفهای امروز ما در این زمینه برای ۴ یا ۵ سال دیگر خنده‌آور است. به عبارتی در سال‌های آینده هوش مصنوعی چه بخواهیم و چه نخواهیم وارد عرصه کتاب و کتابخوانی می‌شود و آن وقت نمی‌توانیم به بچه‌ها بگوییم چرا کتاب کاغذی نمی‌خوانند. در آن زمان بدون شک سوال‌ها، خلاقیت‌ها، زبان و... در آن فضا بلوایی به پا می‌کنند و ما باید خود را برای آن روزها آماده کنیم. به‌ویژه که تکنولوژی VR می‌تواند تمامی متن کتاب را تحت تاثیر قرار دهند چون خوانندگان را به‌گونه‌ای وارد سرزمین کتاب‌ها می‌کند و در آنجاست که کتاب‌های صوتی اصلاً رنگ و مزه‌ای ندارند.
این محقق تصریح کرد: من در مورد مروجان کتاب که به مناطق مختلف می‌روند، باید بگویم که اعتماد به نفس بعضی از آن‌ها با شرایط جدید کرونایی پایین آمده است. چون معتقدند پیش‌تر با کمک نقاشی و اسباب‌بازی‌ها می‌توانستند بچه‌ها را به کتاب علاقه‌مند کنند اما، الان این امکان از آن‌ها گرفته شده است. ولی اگر ۴میلیون از ۱۲میلیون کودک و نوجوان امروزی را که امکان دسترسی به ابزارهای هوشمند را ندارند، کنار بگذاریم، اتفاق خوبی افتاده است. یعنی در مقابل این عده از مروجان، مروجانی هستند که فضای فعلی سبب افزایش اعتماد به نفس‌شان شده است و با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای هوشمند فعلی، راه‌های تازه‌ای را برای علاقه‌مند کردن بچه‌ها به کتاب و از گسترش ارتباط با آن‌ها پیدا کنند. آنلاین‌شدن مطالعه در فضای کرونایی امروز تعامل خوبی را با نوجوانان ایجاد کرده است. علاوه بر این نوعی عدالت آموزشی را نیز رقم زده است. چون در حال حاضر هر شهروندی، ساکن هر نقطه‌ای از ایران و جهان می‌تواند در کارگاه‌های آنلاین حاضر شود و سوال‌های جدیدی را، با موضوع‌های تازه‌تری دنبال کند. این موضوع باعث می‌شود کتابخوانی نیز جای مناسبی برای خود داشته باشد. برخی کتاب‌ها در برخی از شهرها بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند و این جالب است؛ حتی برای من آموزگار.
زین‌العابدین همچنین گفت: فضای کرونایی امروز به هیچ وجه با حال و روز بچه‌ها هماهنگ نیست. اما، در این شرایط می‌توان روزنه‌هایی برای آنان باز کرد. کرونا باعث شده است تا بچه‌ها نه تنها به لحاظ فیزیکی که حتی از نظر تنفسی نیز با مشکل مواجه باشند چرا که آنان ناگزیرند پیوسته در اماکن عمومی ماسک بر صورت بزنند اما در این شرایط ما، در فضای مجازی آنقدر تولید نداریم که بتوانیم پاسخ‌گوی نیازهای آنان باشیم. درحالی‌که بسیاری از ناشران در همین مدت به الکترونیکی کردن تولیدات‌شان پرداخته‌اند و امید است در نمایشگاه کتاب سال آینده کتاب‌های الکترونیکی زیادی در اختیار بچه‌ها قرار گیرد.
این نویسنده و پژوهش‌گر به موضوع کتاب‌های PDF، گویا، ویدیویی و تعاملی پرداخت و گفت: اپلیکیشن‌های قانونی کتاب‌ها باید شناخته شوند ساده‌ترین نوع کتاب‌های دیجیتال کتاب‌های pdf شده است که بیشتر مورد توجه نوجوانان هستند. برای متولدین نسل‌های ۷۰ تا ۹۰ مثل دیگر گوشی‌های موبایل غریب نیست و در واقع جزیی از بدن‌شان محسوب می‌شود. پس هم‌زمان می‌توانند هم درس بخوانند؛ هم جواب تلفن را بدهند و هم فیلم مورد علاقه‌شان را دنبال کنند و ابزارهای تکنولوژیک به لحاظ بهداشت چشم به سرعت رو به ترقی هستند. البته کودکان نمی‌توانند از کتاب‌های PDF به خوبی استفاده کنند چون نیازمند همراهی والدین‌شان هستند. ولی فراموش نکنیم همیشه امکان تهیه کتاب‌های کاغذی نیست. مضاف بر اینکه کتاب‌های کاغذی به شدت گران شده‌اند. کتاب‌های دیجیتال بسیار مقرون به صرفه‌ترند. شاید برای کودکان کتاب‌های گویا مناسب‌تر باشد. چون در تولید این کتاب‌ها از گویندگان حرفهای استفاده شده و متون با موسیقی همراهند. دسته سوم کتاب‌های دیجیتال، کتاب‌های ویدیویی است که با بهره‌گیری از انیمیشن‌های ساده عین متن کتاب را دنبال می‌کنند. اگرچه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به نسبت زمان در تولید کتاب‌های سمعی و بصری ورود خوبی را داشته اما، در حال حاضر به نظر می‌رسد در این زمینه از مخاطب خود عقب مانده است.
به گفته زین‌العابدین کتاب‌های تعاملی که از سال‌های ۹۲ و ۹۳ با همت نشر چکه شکل گرفت نیز در زمره کتاب‌هایی هستند که باید به گسترش آن‌ها کمک کرد. کتاب‌های تعاملی دارای گیم و بازی هستند و همین موضوع ارتباط دوسویه بین مخاطب و اثر را تشدید می‌کند. ناشران آلمانی در این زمینه بسیار فعال‌اند؛ چرا که بچه‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از این کتاب‌ها خودشان نیز در بخشی از داستان آن مشارکت داشته باشند اما متاسفانه تولید کتاب‌های تعاملی در ایران هنوز به جریان تبدیل نشده است. چون این کتاب‌ها نیازمند گیم و هم انیمیشن هستند و هر دوی این‌ها برای ما هزینه‌بر هستند.
مینا ذاکرشهرک نویسنده و پژوهش‌گر، دیگر مهمان این نشست با عنوان «یار مهربان» با اشاره به نقش رسانه‌های نوین در میزان و فرهنگ مطالعه گفت: در زمینه نقش رسانه‌های نوین که مخاطب کودک و نوجوان امروز را احاطه کرده‌اند دو دیدگاه وجود دارد. موافقان معتقدند که رسانه‌های نوین دشمن رسانه‌های پیشین نیستند مثلاً در دنیای امروز قصه‌های الکترونیک وجود دارد یا کتاب‌ها در فایل‌های pdf منتشر می‌شوند ولی مخالفان معتقدند که رسانه‌های نوین در کتابخوانی اختلال ایجاد کرده است. به عبارتی نقش رسانه‌ها را می‌توان در توسعه فرهنگ کتاب و کتابخوانی نقش دوسویه‌ای توصیف کرد. نسل گذشته ما با کتاب زندگی می‌کرد اما امروز، با بهره‌گیری از بازی‌های کامپیوتری بحث بحران کتاب مطرح می‌شود. به هر حال کودک باید از خواندن کتاب در هر فرمت و شکلی که هست لذت ببرد و لذت‌بخشی باعث می‌شود، خواندن کتاب از سوی بچه‌ها تداوم داشته باشد. بچه‌ها به این دلیل به سمت بازی‌های کامپیوتری کشیده می‌شوند که در آن‌ها نوعی هیجان را ایجاد می‌کند. هیجانی که به واسطه ترشح هورمون دوپامین ایجاد می‌شود. ما باید با استفاده از عناصری مثل «بازی» در کتابخوانی کودکان‌مان را با کتاب همراه کنیم.
به گفته این محقق، تولید و گسترش گیم‌فیکشن‌ها نیز از دیگر راه‌هایی است که در پیوند کودکان و نوجوانان با کتاب‌ها موثرند. کتاب‌هایی این‌چنینی با کمک عناصری مثل «بازی» برای انگیزش‌دهی و ایجاد حس رقابت در کودکان ایجاد می‌شوند. ما، در آموزش هم می‌توانیم با بهره‌گیری از این گیم‌فیکشن‌ها که در آموزش زبان‌های خارجه مورد توجه قرار گرفته، به توسعه فرهنگ مطالعه در بین بچه‌ها کمک کنیم. اگر خود متن را، عرصه بازی بدانیم؛ می‌توانیم بچه‌ها را به کتاب خواندن علاقه‌مند کنیم. چرا که بازی برای بچه‌ها لذت‌بخش است. البته این اظهار نظر نیازمند کارگروه‌های خاصی است که به صورت ویژه، عهده‌در این کار شوند و حرفی است که تا رسیدن به مرحله عملیاتی شدن فاصله زیادی دارد.
وی تاکید کرد: اگرچه یکی دیگر از راه‌ها برای ایجاد علاقه‌مندی کودکان به کتاب، تولید و توسعه «کتاب‌های تعاملی» است اما کتابخانه‌های دیجیتال نیز برای علاقه‌مندی کودکان به کتاب مهمند. کتابخانه‌های دیجیتال مثل «کتابخانه ملی ایران» از طریق کتاب‌های گویا، مجله‌ها، کتاب‌های صوتی و پادکست‌ها کودکان ۷ تا ۱۴ ساله را پوشش می‌دهد یا «کتابخانه دیجیتال بین‌المللی کودکان» که کودکان ۳ تا ۱۳ ساله را به صورت رایگان در زبان‌های مختلف تحت پوشش دارد، می‌تواند در توسعه فرهنگ کتابخوانی موثر باشد. در همه جای دنیا کتابخانه‌های کودکان در دل کتابخانه‌های عمومی قرار دارند ولی در ایران این‌طور نیست که سازمانی مانند کانون با قدمت بیش از ۵۰ سال، کتابخانه‌های کودک را پوشش دهد. کتابخانه‌ای در هلند به نام «کتابخانه‌ای با صد استعداد» کودکان خود باید محیط یادگیری خویش را طراحی کنند. به آنان نیز مسئولیت‌هایی واگذار می‌شود و همین واگذاری مسئولیت‌ها علاقه‌مندی آنان را افرایش می‌دهد.
ذاکر شهرک گفت: یکی دیگر از راه‌هایی که می‌تواند به توسعه فرهنگ مطالعه در بین بچه‌ها کمک کند، ایجاد فضایی برای نقد آزادانه آنان است. اگر آن‌ها تصور کنند که آزادی عمل دارند، بیشتر به سراغ کتاب‌ها می‌روند. اگر بچه در مواجهه با کتابی سکوت می‌کند و آن را نمی‌خواند این خود نوعی نقد است و مصداق همان نظریه که «مرگ مولف بعد از خلق اثر» را مطرح می‌کند. نباید کسی را مجبور کنیم که آنچه را دوست ندارد، بخواند. مربیان در فضاهای مجازی برای پر کردن شکاف بین کودک رسمی و کودک واقعی نقش مهمی دارند. سواد اطلاعاتی فضای مجازی مهم است و باید به بچه‌ها یاد داده شود. اگر تفکر نقادانه خوبی در بچه‌ها شکل بگیرد، آن‌ها می‌توانند بسیاری از نیازهای خود را از طریق فضاهای مجازی مرتفع سازند.
این نشست تخصصی هم‌زمان با بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران ساعت ۱۴ تا ۱۶ روز سه‌شنبه ۲۷ آبان در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به صورت مجازی برگزار شد.
