«کتابخانهی مرجع» که حالا 50 سال از تاسیس آن میگذرد، منبعی است که نهتنها برای نویسندگان، مترجمان و همهی افرادی که با ادبیات کودک سرو کار دارند، مناسب است، بلکه توانسته با برگزاری نشستها و نمایشگاههای مدون و برنامهریزیشده توجه بسیاری از اهل فن را به موضوع هنر و ادبیات کودک و نوجوان جلب کند. این مهم از سال 1390 که ریاست کتابخانهی مرجع بر عهدهی وحید طوفانی گذاشته شد، بیشتر مورد توجه قرار گرفت. او در ابتدای حضورش برنامهای پنجساله از اقداماتی که در نظر داشت محقق کند، ارایه داد و حالا بیش از 4 سال از آن زمان میگذرد. سری به این کتابخانه زدیم تا با بخشهای مختلف آن و میزان تغییراتی که در این مدت انتظار آن میرفت، آشنا شویم.
وقتی که تخصصی شد
کتابخانهی مرجع کانون پرورش فکری کودک و نوجوان سال 1351 با عنوان آبراهام لینکن تحت پوشش انجمن ایران و آمریکا تاسیس شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال 1357 بود که بر اساس مصوبهی شورای انقلاب، این مرکز به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تعلق گرفت.
رضوان مددی، معاون اجرایی کتابخانهی مرجع، علت نامگذاری این کتابخانه به نام «مرجع» را اضافه شدن کتابهای فارسی و عربی به مجموعهی کتابهای لاتین موجود در کتابخانه عنوان و اضافه میکند که سال 1370 و با بازنگری عملکرد کتابخانه، اساسنامهای تدوین شد و براساس آن کتابخانهی مرجع رویکرد تخصصی ادبیات و هنر کودک و نوجوان را از آن خود کرد و حالا به عنوان مهمترین مرجع اطلاعاتی در حوزهی ادبیات و هنر کودک و نوجوان، مسوولیتها و وظایف زیادی را به عهده دارد. گردآوری، سازماندهی، اشاعهی اطلاعات و پژوهش از مهمترین وظایف و خدماتی است که مددی برای کتابخانهی مرجع ذکر میکند. معاون اجرایی کتابخانهی مرجع هرکدام از بخشهای مختلف این کتابخانه را حائز اهمیت بسیار زیاد در موفقیت این کتابخانه به عنوان تنها کتابخانهی تخصصی ادبیات و هنر کودک و نوجوان در خاورمیانه دانسته و میافزاید: فعالیتهای گستردهی این کتابخانه در ارتباطگیری با مخاطب از طریق شبکههای مجازی از جمله وبسایت، تلگرام، اینستاگرام و.... در یکسال گذشته به صورت پررنگی بروز کرده است. به طوری که میتوان میزان فعالیت یکسال اخیر کتابخانهی مرجع را به صورت نموداری در وبسایت کتابخانهی مرجع که هر روز بهروزرسانی میشود، مشاهده کرد.
حالا و بعد از گذشت 4 سال برگزاری نمایشگاههای مختلف، نشستهای تخصصی، نمایشگاه تازههای کتاب، فهرستنویسی کتابها و گردآوری پایاننامهها و مقالههایی در زمینهی ادبیات کودک جزو لاینفک فعالیتهای این کتابخانه است که در کنار بخش سفارشات کتب و مجلات و نشریات، بخش فهرستنویسی که کار آمادهسازی منابع را انجام میدهد و بخش نشریات و بخش امانت به عنوان نبض زندهی این مجموعه در حال تپش است.
هر ماه یک نشست
یکی از اقدامهای مهم این کتابخانه در سالهای اخیر، برگزاری نشستهایی در زمینهی ترویج کتابخوانی بوده است. مینا ذاکر، دبیر نشستهای کتابخانهی مرجع هدف اصلی از برگزاری این نشستها را در درجهی اول، ارتقای سطح دانش و سواد همکاران میداند اما معتقد است مهمترین اتفاقی که در این نشستها افتاده، این است که با رسانهای شدن این نشستها خلاهای موجود در آنها خود را نشان داده و مسوولان از چالشهای موجود در مورد هرکدام از موضوعات باخبر میشوند.
او راهکارهای سخنرانان در این نشستها را به شدت راهگشا میداند و میگوید: این نشستها آخرین دوشنبهی هرماه برگزار میشود و نشستی که بهمنماه برگزار شد، چهل و هفتمین نشست بود. نکتهی جالب تداوم این نشستهاست، به گونهای که به جز ماه مبارک رمضان در این سه سال و نیم به صورت مرتب برگزار شده است. اصل اساسی در برگزاری این نشستها ترویج کتابخوانی برای کودکان و نوجوانان است اما ذاکری انتخاب موضوعات اثرگذار در این زمینه از جمله ترجمهی خوب، کتاب خوب، اقتباس خوب و... را مهم دانسته و از کمبود کارهای پژوهشی در حوزهی کودک ابراز تاسف میکند.
دبیر نشستهای کتابخانه در ادامه، نشست بهمنماه با عنوان پژوهش با کودکان را مثال میزند و میگوید: متاسفانه در این زمینه کار زیادی انجام نشده به طوری که حتی انتخاب سخنران برای ما بسیار سخت بود و به همین دلایل کتابخانه در حال بررسی برای منظور خرید کتابهایی است که به بررسی این موضوع کمک کند. در اصل، این نشستها جرقهای هستند که میتوانند در شعلهور کردن آتش کتابخوانی برای کودکان و نوجوانان بسیار اثرگذار باشند.
نشستها تخصصی اما صمیمانه است
یکی از مهمترین عوامل تداوم این نشستها از دید خانم ذاکر سادگی برگزاری آن است. به طوری که جلسات در خود کتابخانه و به صورت کاملا دوستانه است. اما در کنار این صمیمیت و سادگی در مورد گستردهتر کردن این نشستها، مدیریت کتابخانه طرحی را مطرح کرده که براساس آن میتوان از سخنرانان نوجوان دعوت به عمل آورده و از آنها خواسته شود کتب مورد علاقهشان را مطرح کنند. دبیر نشستهای کتابخانهی مرجع، علت انجام این طرح را مخاطبشناسی صحیح عنوان کرده و میافزاید: این کار تا کنون در هیچکجا انجام نشده است چون جامعهی هدف بزرگسال نیست و این، کار را سخت میکند اما ما میتوانیم از والدین و مربیان هم در نیازسنجی کودک و نوجوان کمک بگیریم.
نمایشگاههایی برای آگاهیسازی
از آنجاکه کتابخانهی مرجع یک کتابخانهی تخصصی هنر و ادبیات است و گنجینهی مهمی در این زمینه محسوب میشود که متاسفانه بسیاری از آن آگاه نیستند، با تغییر مدیریت یکی از برنامههای مدون ماهانه، برگزاری نمایشگاههایی با عناوین مختلف در این زمینه بوده است. مریم فریدونی مسوول برگزارکنندهی این نمایشگاهها روند اجرایی شدن نمایشگاه را به این ترتیب توضیح میدهد که براساس توافق در مورد یک موضوع بهترین کتابها در آن زمینهی خاص از مجموعه جمعآوری میشود و از اول هر ماه تا آخر هر ماه به صورت نمایشگاه برگزار میشود. البته برخی از این کتابها به صورت پوستر درآمده و به بخشهای مختلف از جمله انجمن نویسندگان نویسندگان کودک و نوجوان، شورای کتاب کودک و... ارسال میشود. آخرین نمایشگاهی که در کتابخانهی مرجع تا پایان بهمنماه دایر بود، کتابهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود که به مناسبت 50 ساله شدن این مرکز از مهر 94 تا پایان بهمن هرماه یکدهد از کتابها را معرفی میکرد.
نمایشگاهها راه خود را میروند
شاید این سوال در ذهن ایجاد شود که چرا نشستها و نمایشگاهها در یک راستا عمل نمیکنند و به نوعی همپوشانی برقرار نمیکنند. خانم فریدونی در پاسخ به این سوال میگوید: اوایل قرار شد نمایشگاهها پیرامون و در حال و هوای موضوع نشستها باشد اما هرچه پیشتر رفت این نتیجهگیری حاصل شد که یکسری از موضوعات نمیتوانند در قالب نمایشگاه ارایه شوند. ولی در عین حال نشستهایی وجود داشته که از آنها در ارایهی نمایشگاه الهام گرفته شده و به نوعی این دو میتوانند با هم در تعامل باشند اما ترجیح داده شد نشستها راه خودشان را بروند و توسعهی دانش از دو راه مختلف اتفاق بیفتد.
تصویرگران هم سهم دارند
یکی از مزایای این کتابخانه آن است که به نقش تصویرگری در ادبیات کودک و نوجوان نیز توجه داشته، به گونهای که هر فصل نمایشگاه تصویری از آثار یکی از تصویرگران مطرح در حوزهی کودک و نوجوان به نمایش گذاشته میشود. فریدونی یکی دیگر از نمایشگاههایی را که در همین کتابخانه به صورت ماهانه برگزار میشود، نمایشگاه رومیزی معرفی کرده و میگوید: این نمایشگاه در زمینهی کتابهای بزرگسال و مرجع است؛ به عنوان مثال در بهمنماه نقاشان ایرانی و کتب مرجع مربوط به آنها معرفی شده است.
اصطلاحنامه به ثمر نشست
یکی از بزرگترین کارهایی که طی سالها این کتابخانه مشغول انجام آن بود، چاپ «اصطلاحنامه»ی کودک است. ذاکری این مژده را میدهد که اولین اصطلاحنامهی کودک در مراحل پایانی آمادگی است و به زودی به چاپ میرسد. او در توضیح این مهم میگوید: در حقیقت یکی از کارهایی که در بخش نشریات انجام میشود این است که کتابهایی که در این بخش وجود دارد نمایهسازی شده و کلیدواژههایی به صورت فارسی و انگلیسی به آن داده میشود. این بانک اطلاعاتی که از سال 70 در حال جمعآوری است در حال حاضر کلیدواژههای زیادی را در زمینهی کودک و نوجوان دارد. در همین راستا نرمافزار مناسبی برای تدوین این کلیدواژهها خریداری شد و بعد از انجام کار باز هم این واژهها توسط کارشناسان مورد بررسی دوباره قرار گرفت. این اصطلاحنامه ابزاری خوب و کلیدی برای نویسندهها و پژوهشگران است تا بدانند با چه واژهای به آنچه میخواهند بنویسند، برسند.
کتابهایی که گزیده شدهاند
کتابخانهی مرجع تنها کتابخانهای است که شما میتوانید هرآنچه در حوزهی کودک و نوجوان به چاپ رسیده، پیدا کنید. فریدونی میگوید در بخش کودک فارسی، کل کتابهای فارسی که توسط ناشران در حیطهی کودک و نوجوان منتشر میشود خریداری شده و شاید بتوان گفت در هیچ کتابخانهی دیگری این منبع کامل از نشر کودک وجود ندارد. اما او دربارهی بخش لاتین کتابخانه نیز نکات مهمی را ذکر میکند. به گفتهی او در بخش کودک لاتین کتابهای ارزشمندی از کتابهای برنده در قسمتهای مختلف بولونیا، نیو برلین و... در این کتابخانه نگهداری میشود. با اینکه در کشورهای دیگر کتابخانهی کودک در دل کتابخانههای عمومی جای دارد کتابخانهی مرجع این امکان را فراهم کرده که تنها کتابخانهی تخصصی در کل خاورمیانه باشد.
همهی مجلات موجود است
یکی از بخشهای قابل تامل در کتابخانهی مرجع، مربوط به نشریات است. فاطمه زمانی به عنوان کارشناس این بخش در مورد این بخش توضیح میدهد: نشریات کتابخانه هم فارسی است و هم انگلیسی و به ندرت پیش آمده است که آلمانی و فرانسه هم به آن اضافه شده باشد. این نشریات برای کود ک و دربارهی کودک است. یکی از وظایف این بخش آن است که همهی نشریاتی که در زمینهی کودک در ایران منتشر میشود اعم از مجلات یا ضمیمهی روزنامهها در کتابخانه نگهداری شود. در مورد نشریات خارجی براساس سن نمونههایی وجود دارد که از نوزاد تا 18 سال را شامل میشود. نشریات مربوط به کودک و نوجوان در زمینهی رشد، پرورش و روانشناسی و تربیت است و نشریاتی هم هستند که در راستای کار کتابخانه است. بعد از بررسی و خرید نشریات و مشترک شدن، آخرین شمارهی نشریه به بخش نمایشگاهی منتقل میشود و بعد از چاپ شماره بعد این نشریات قدیمی صحافی شده و وارد مخزن میشود.
نکتهی دیگر در این بخش آن است که نشریات کودک و نوجوان فقط به صورت آرشیو نگهداری میشود ولی نشریات بزرگسال نمایهسازی میشود؛ به این صورت که از روی اصطلاحنامههایی که کتابخانه خود تهیه کرده وارد سیستم کتابخانه شده و قابل بازیابی است. بر این اساس حدود 12 هزار مقاله به صورت کامل در وبسایت قرار داده شده و مابقی به صورت ارجاعی است. علاوه بر نشریات، سیدیهایی هم به صورت فارسی و غیرفارسی ثبت و فهرستبندی شده که قابل بازیابی است. در حال حاضر حدود هزار سیدی فارسی و تقریبا 100 عدد سیدی غیرفارسی در این بخش نگهداری میشود.
همه نمیتوانند عضو شوند
نکتهی جالب دربارهی عضویت در این کتابخانه را ربابه نصیری کارشناس بخش مرجع مطرح میکند و میگوید: برای عضویت همکاران کانون، کارمندان آموزش و پرورش، اساتید دانشگاه و محققان و دستاندرکاران کتاب کودک اعم از نویسنده، مترجم و تصویرگر میتوانند عضو دائم باشند. البته برای سرویسدهی به بعضی از دانشجویان که رشتهی مرتبط دارند نیز عضویت داده میشود اما افراد عادی نمیتوانند در این کتابخانه عضو شوند.
نصیری همچنین دربارهی میزان کتابهای موجود در کتابخانه توضیح میدهد: درست است که نمیتوان ادعا کرد همهی کتابهای حوزهی کودک و نوجوان در این کتابخانه وجود دارد اما تقریبا هیچ کتابی در حوزهی ادبیات و هنر کودک نیست که در اینجا نباشد. محدودیت مکانی این کتابخانه باعث شده برخی کتابهای تکراری در بخش مرجع حذف شود اما از طریق نمایشگاههای بینالمللی و داخلی هر روز بر تعداد کتابهای کتابخانه افزوده میشود.
تکنولوژی جدیدی در راه است
همانطور که گفته شد این کتابخانه با محدودیت مکانی نیز روبهروست و به همین دلیل در بخش نشریات بسیاری از مقالات و چکیدهی پایاننامهها الکترونیکی شده است و حتی برخی کتابها هم اسکن شده و به صورت سیدی نگهداری میشود. در اصل سیاست کتابخانه به گونهای است تا بتوان منابع کتابخانه را به صورت دیجیتال در اختیار علاقهمندان قرار داد، اما ظاهرا مشکلات زیادی در این راه وجود دارد که ذاکری مهمترین آن را حق مولف در ایران میداند که قابلیت اجرایی ندارد.
گزارش از نسرین خسروشاهی، منتشر شده در ماهنامهی اسفند 1394